Tłoki introligatorskie
Spis treści
Tłoki introligatorskie
(ang. finishing tools/tools, stamps)
Nazwa ogólna metalowych narzędzi służących do wytłaczania dekoracji na okładkach. Wycisków dokonuje się na gorąco lub na zimno (klocki drewniane), ręcznie lub przy użyciu prasy. Tłoki przeznaczone do tłoczenia ręcznego mają przedłużenie (trzpień) wkładany w drewniany trzonek. Tłoki służące do tłoczenia maszynowego lub w prasie ręcznej są płaskie. Pierwotnie tłoki wykonywano z żelaza, co zachowało się w obcych nazwach (fr. fer, wł. ferro), ale że tłoki żelazne nie dawały dobrego efektu w tłoczeniu z użyciem złota, zaczęto sporządzać je z brązu a później z mosiądzu.
Tłoki przed odciśnięciem były nagrzewane. Tłoki ręczne (ang. hand tools, small tools, tools) rozgrzewano na kuchennej płycie, później na specjalnych palnikach gazowych lub na zwykłych płytach elektrycznych. Otto Fratzscher w poł. XX w. skonstruował tłoki nagrzewane elektrycznie.
Plakiety (ang. blocks, panel stamps) były nagrzewane podobnie jak narzędzia ręczne na płycie kuchennej lub na specjalnych palnikach gazowych lub spirytusowych, zaopatrzonych w stojak. XIX-wieczne prasy do złocenia posiadały płytę grzejną, co pozwalało na przygotowanie zimnej formy i nagrzanie jej w maszynie. Do zamocowania plakiet i czcionek na płycie prasy używano specjalnego fermentowanego kleju (Wiener Papp), który był odporny na wysokie temperatury.
Tłoczek
(stemplak) (ang. tool, hand tool, small tool; fr. fer a dorer; niem. Vergoldestempel)
Tłoczki - stemple z wzorem wygrawerowanym na płaskiej główce.
Fileta
(liniak) (ang. pallet, band pallet; fr. palette a dorer; niem. Filete; wł. paletta)
Tłok o podłużnym wzorze, o dlugości ok. 10 cm. Przeznaczona była do wytłaczania ornamentalnych wzorów na grzbiecie, w szczególności do podkreślania garbów, jednak introligatorzy stosowali filety także do wytłaczania ramek na okładkach, odciskając je wielokrotnie. Fileta ma łukowaty kształt, który zapobiega ześlizgnięciu się narzędzia z wyokrąglonego grzbietu książki.
Fileta została wynaleziona przez Pierre'a Gaillarda w 1560. .
Radełko
(rolka, kółko) (ang. fillet, roll; fr. roulette a filets; niem. Rolle)
Tłok cylindryczny obracający się na osi osadzonej na widełkach. Ornament wygrawerowany na obwodzie cylindra pozwala tłoczyć powtarzający się wzór o dowolnej długości. Zależnie od wzoru, tarcze radełka miały różną grubość, od kilku aż do 80 mm. Niektóre radełka o wzorze liniowym miały we wzorze przerwę, a końcówki linii ukośnie ścięte, co pozwalało na precyzyjne domknięcie ramek w narożnikach.
Radełko pojawiło się w 1469 roku.
Łuki
(ang. gauges; niem. Bogen)
Tłoki liniowe o kształcie łuku występujące w kompletach o narastającej długości oraz średnicy. Łuki służą do wytłaczania kompozycji o dowolnych kształtach; rysunek dzielony jest na odcinki krzywych, do których dopasowuje się odpowiedni łuk.
Strychulec
(strychówka, wypalaczka, liniownik, fizerajza) (ang. creaser; niem. Streicheisen)
Tłok podłużny służący do wyciskania linii. W odróżnieniu od filety pole robocze jest ustawione ukośnie, bowiem tłoczenie przy użyciu strychulca następuje przez jego przesuwanie. Strychulec może być pojedynczy lub mieć kilka linii, a także bywa zaopatrzony w wystającą linię boczną, która służy za prowadnicę przy wytłaczaniu ramki na skraju okładki.
Czcionki
(ang. hand/handle letters, letters, letter stamps; niem. Letter, Typen, Buchstaben, Alphabete)
Tłoki służące do wytłaczania napisów. Pierwotnie stosowano pojedyncze tłoki liternicze, napis powstawał z kolejnego odciśnięcia poszczególnych liter. Ten typ tłoków literniczych bywa jeszcze używany w introligatorstwie angielskim.
Później zaczęto stosować czcionki w typie drukarskim, odlane z mosiądzu lub brązu, a także czcionki ołowiane powlekane galwanicznie mosiądzem lub niklem. Napis zestawiony w całą linię wytłaczano przy pomocy wierszownika introligatorskiego. Czcionki do tłoczenia ręcznego miały wysokość 26 mm, po II wojnie światowej zdecydowano o produkcji czcionek o wysokości, jaką mają czcionki drukarskie, tj. 23,56 mm, co pozwala łączyć oba rodzaje czcionek w jednym składzie. W XIX w., wraz z zastosowaniem pras do tłoczenia zaczęto produkować czcionki niskie, o wysokości 6,6 mm.
Plakieta
(ang. block, plaque, panel stamp/die; fr. plaque; niem. Platte, Gravure)
Tłok płaski, metalowy (żelazny, ołowiany, mosiężny) lub drewniany, służący do wytłaczania dekoracji przy pomocy prasy. Plakiety znane były w VII w., w wieku XIII przypomnieli je znów Holendrzy, po czym od XIV w. były stosowane w introligatorstwie w wielu krajach europejskich. Plakiety wytłaczano na zwilżonej skórze okładki na ślepo, lub też przy użyciu złota, zwykle na gorąco.
Plakiety średniowieczne miały ok. 20 mm grubości, grubsza plakieta dłużej utrzymywała temperaturę, co pozwalało na swobodną pracę w prasach dokręcanych ręcznie. Często dla oszczędności materiału grawerowano w nich wzory na obu stronach. Współczesne plakiety mają znormalizowaną wysokość 6,6 mm, jednakową z czcionkami introligatorskimi maszynowymi. Starsze plakiety, z połowy XIX wieku, nie miały ustalonej grubości, ale były nieco cieńsze od współczesnych.
Matryca
(Klisze introligatorskie) (ang. blocks; niem. Klischee, Druckplatte, Matritze)
Mechanizacja introligatorstwa w XIX w. spotęgowała używanie płaskich tłoków, które wykonywały specjalistyczne wytwórnie. Obok dużych plakiet obejmujących nawet całą powierzchnię okładki oraz ramek dla podstawowych formatów wytwarzano szeroką paletę wzorów, które introligatorzy samodzielnie zestawiali w rozmaite kompozycje.
Matryce grawerowano w mosiądzu, wykonywano je z blach ołowianych a także w technice stereotypowej (odlew). Wraz z rozwojem chemigrafii na początku XX w. zastosowano w introligatorstwie klisze trawione cynkowe, różniące się od klisz drukarskich większą głębokością trawienia. Współcześnie stosuje się matryce mosiężne grawerowane i matryce magnezowe trawione.
Nazwa matryca bywa czasem używana wyłącznie dla tłoków przeznaczonych do tłoczeń wypukłych (reliefowych), dla których niekiedy stosowano komplet tłoków: matrycę i patrycę.
Punce
Stalowe narzędzia złotnicze służące do wykonywania zagłębień. Punce mają formę pręta, który na jednym końcu ma wygrawerowany wzór. Wybijanie wzoru wykonywane jest przez uderzenie młotka.
Punce były wykorzystywane w introligatorstwie do cyzelowania krawędzi, zwykle wcześniej złoconych. W dekoracji ledersznytowej przy użyciu punc nadawano fakturę wybranym polom, zwykle w ten sposób opracowywano tło. Sporadycznie przy użyciu punc nadawano fakturę skórze okładkowej.
Klocki drzeworytowe, matryce linorytowe itp.
(ang. wood panels, lino-cuts)
Od pocz. XVI w do tłoczenia wzorów używano także płyt wycinanych w drewnie, w tym także drzeworytniczych klocków drukarskich. Tłoczenie wykonywane jest na zimno w prasie. Do tłoczenia ślepego, skórzane obleczenie okładki wilżono, a tłoczenie trwało aż do wyschnięcia skóry. Współcześnie do tłoczenia na zimno wykorzystywane są matryce linorytowe lub z plastiku.
Tłoczenie farbą jest w zasadzie drukiem, z tym że często jest wykonywane z dużym naciskiem powodującym powstanie zagłębienia. Klocki drzeworytowe były także wykorzystywane do złocenia. Jako środka wiążącego używano białka jaja kurzego, matryca pozostawała sprasowana z okładką tak długo, aż nastąpiło związanie białka (koagulacja).
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Narzędzia introligatorskie
Plakieta
Prasa do złocenia
Radełko
Radełka jagiellońskie
Tłoczenie
Wierszownik introligatorski
Złocenie
Grafika
Tłoczki
Liniaki
Radełka
Komplet łuków
Strychulce
Strychulec podwójny regulowany
Matryce
Pojedyncze tłoki liternicze
Przypisy
- A. Wagner, Superekslibris polski, Toruń 2016, s. 450-464.
- G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 42, 63, 76.
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, szp. 2341-2343.
Autor: E.P.
