Gmerk
Spis treści
Gmerk
(ang. mason's mark; fr. marque de tâcheron, marque d'artiste)
Herb mieszczański stanowiący godło osobiste, różniące się od herbu szlacheckiego m.in. niedziedzicznym charakterem i brakiem nazwy. Składa się z godła na tarczy, hełmu (niekiedy eliminowanego jako symbolu rycerskiego), klejnotu i labrów. W tegumentologii przedmiotem badań jest g. jako:
a) znak introligatora będącego wykonawcą danej oprawy,
b) znak złotnika lub innego rzemieślnika będącego wykonawcą narzędzia introligatorskiego,
c) znak własnościowy książki.
Ad. a) najczęściej widnieje na tarczy herbowej lub jako samoistne godło w obrębie kompozycji wyciśniętej z narzędzia zdobniczego (tłoka, radełka, plakiety). Na oprawach późnogotyckich motyw g. na tarczy, wyciśnięty z niewielkiego tłoka, przeważnie ukazywano w narożach ramy zwierciadła (często – naprzemiennie z herbem miasta lub państwa, np. dzieła krakowskie z 4 ćw. XV-1 ćw. XVI w.), bądź w innych miejscach ramy lub zwierciadła, niekiedy kilkakrotnie. Na oprawach renesansowych pojawia się niekiedy w obrębie radełkowań, gdzie sąsiaduje z dekoracją ornamentalną; w XVI-XVIII w. bywał też dyskretnie umiejscawiany w obrębie większych kompozycji plakietowych. Ad. b) W XVI-XVII w. pojawiał się na radełkach i plakietach, gdzie niekiedy sąsiaduje z g. introligatora. Sporadycznie jeden g. mógł odnosić się do tego samej osoby, będącej wykonawcą narzędzia i ozdobionej nim oprawy. Ad. c) Między XV a XVII w. chętnie stosowany przez bibliofilów mieszczańskich i podlegający analogicznym zasadom stylowym, kompozycyjnym i technicznym co superekslibrisy z herbami szlachty. Jednak, mimo iż kartusze z g. miewały niekiedy bogatą formę, to nigdy nie przyjmowały rozbudowanych, pompatycznych kształtów, jak niektóre superekslibrisy arystokratów czy hierarchów kościelnych. Z drugiej strony, skromna forma najwcześniejszych superekslibrisów niekiedy utrudniają identyfikację g. jako sygnatury introligatorskiej bądź znaku własnościowego.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Herb
Superekslibris
Grafika
Gmerk prawdopodobnie Wojciecha Krypy z Szamotuł w jego superekslibrisie, Kraków, około 1500 r., BJ Kraków, fot. A. Wagner
Gmerk introligatora lub złotnika w obrębie dekoracji radełkowej na oprawie poznańskiej, XVI w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, fot. A. Wagner
Gmerk Stanisława Twardego vel Mareniusa w jego superekslibrisie, Kraków, przed 1568 r., BJ Kraków, fot. A. Wagner
Gmerk anonimowego mieszczanina w superekslibrisie z 2 poł. XVI w., BWSD Włocławek, fot. P. Kurek
Gmerk introligatora Valentina Berischa u dołu dekoracji kartusza z herbem Gdańska, kon.XVI - pocz. XVII w., PAN BG, fot. A. Wagner
Gmerk introligatora Wilhelma w obrębie dekoracji radełkowej na oprawie krakowskiej z kon. XVI w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, fot. A. Wagner
Przypisy
- Sipayłło 1988, tabl. 31-33, 54;
- Kozakiewicz 1996, s. 134-135;
- Dudziński 1997, s. 13;
- Wagner 2016, il. 35, 42, 61-62 i in.
Autor: A.W.
