Pergaminowe oprawy
Spis treści
Pergaminowe oprawy
(ang. laced-case parchment/vellum bindings, limp vellum bindings; niem. Pergamentband; wł. legatura in pergamena; fr. reliure en parchemin)
Typ oprawy, którą wyróżnia użyty materiał obleczeniowy – pergamin. Oprawy pergaminowe początkowo traktowane były jako skromniejszy od skórzanego wariant oprawy, stosowany dla woluminów użytkowych, jako oprawa ksiąg urzędowych, handlowych, skryptów uniwersyteckich. Popularna w średniowieczu oraz w epoce nowożytnej, w XIX w. niemal zarzucona, powróciła w XX w. jako oprawa bibliofilska oraz artystyczna. Specyficzna cecha pergaminu, jaką jest duża rozciągliwość pod wpływem wilgoci wpłynęła na wytworzenie odmiennych technik oprawy, w których unikano moczenia (klejenia) materiału pergaminowego, które mogło skutkować późniejszym wypaczaniem oprawy. Pod względem technologicznym rozróżnia się trzy typy oprawy pergaminowej: oprawę miękką, półtwardą i twardą. We wszystkich występuje przewleczenie zwięzów oraz rdzenia kapitałki w przegubie przez system otworów (wpustowe i wypustowe) i jest widoczne na zewnątrz oprawy (nie dotyczy to niektórych opraw nowych). Oprawy pergaminowe były najczęściej wiązane przy pomocy rzemienia lub tasiemki, zamocowanych na skraju okładzin.
Oprawa miękka
Najstarsze o. p. były szyte wraz z blokiem ściegiem łańcuszkowym lub podłużnym. Widoczne na grzbiecie ściegi bywały oplatane, lub też w trakcie szycia podkładano pod nie drewniane lub kościane płytki albo kawałki skóry, których zadaniem było zabezpieczenie pergaminu przez uszkodzeniem (przecięciem) przez nici. Wyjątkowym typem ściegu jest szycie na zewnętrzne zwięzy. Okładki wykonane były z samego pergaminu lub z pergaminu podklejonego (skaszerowanego) papierem, były to oprawy miękkie, podklejone tylko wyklejką (czasem wyklejka jest przyklejona tylko na krawędziach lub punktowo. Sztywny pergamin umożliwiał wykonanie trwałych sztywnych zagięć, najstarsze oprawy były zaopatrzone w klapy (oprawa kopertowa), później zaginano wystające poza krawędzie okładzin yappy (japy) od strony żłobka lub na trzech krawędziach. Oprawy kopertowe często posiadały zapięcie na guzy, kołki lub klamerki. Dekorację opraw miękkich stanowiły wspomniane ozdobne opoty ściegu i podkładki (w formie pasków, kółek, lub o nietypowych, dekoracyjnych kształtach)na grzbiecie. W oprawach kopertowych paski podkładane pod ścieg bywały przedłużane na okładziny i na okładzinach zdobione rzemienną plecionką.
Oprawa półtwarda
Od XVI w. obserwowane są warianty oprawy półtwardej. Okładziny usztywniano kompaturką lub tekturą, z tym że często unikano naklejania pergaminu na okładzinówkę. Wyróżnić można dwie specyficzne techniki oprawy półtwardej: Wariant francuski obserwowany od l. 70. XVI w., charakteryzuje się usztywnieniem wykonanym z jednego użytku tektury, obejmującego obie okładki i grzbiet, przełamanego w przegubach. Wariant niderlandzki charakteryzujący się brakiem usztywnienia grzbietu, zaś tekturowe okładzinówki są tylko wsunięte w uformowaną pergaminową okładkę. Oprawy często wykonywane zwłaszcza w XVII i na pocz. XVIII w. Pergamin często był barwiony na różne kolory. Wiodącym ośrodkiem były Niderlandy, gdzie oprawy pergaminowe zaczęto dekorować złoceniem, stąd moda i technika złocenia rozeszła się na inne kraje.
Oprawa twarda
Rzadziej obserwowane są oprawy pergaminowe wykonane w technice oprawy organicznej, z twardymi okładkami wykonanymi z desek lub tektury. Najstarsze z nich mają zwarty grzbiet i wypukłe garby zwięzów, później wykonywano oprawy z grzbietem wolny, Współczesne oprawy pergaminowe wykonywane są przeważnie w technice oprawy wklejanej (nieorganicznej), często jednak kultywuje się przewlekanie zwięzów przez przegub.
Zdobienie opraw pergaminowych
Opracowane w XVIII i XIX w. techniki uzyskiwania pergaminu przezroczystego (Transparent vellum) umożliwiły specyficzną formę zdobienia opraw pergaminowych. Były to dekoracje malarskie umieszczone na spodniej stronie pergaminu lub na okładce pod pergaminem. Praktykowano także kaligrafię i malowanie tuszem oraz malowanie farbami olejnymi na okładkach. Do szerokiej palety technik dekoracyjnych opraw pergaminowych należą także:
- Relief, czyli wykonanie z tektury (lub innych materiałów) przestrzennej okładki, która jest następnie oblekana pergaminem.
- Aplikacja zarówno pergaminem (np. wykorzystywanie naturalnej krawędzi błamu skóry) jak i innymi materiałami: skórą, a szczególnie papierem japońskim.
- Inkrustacja elementami złotniczymi, masą perłową
- Technika nacinana, nacięcia są zwykle barwione przez wcieranie barwnych pigmentów.
- Tłoczenie przy użyciu folii introligatorskiej.
- Oprawy z makulatury pergaminowej.
Oprawy z makulatury pergaminowej
Za materiał obleczeniowy służyły zdezaktualizowane rękopisy pergaminowe, zwłaszcza nieaktualne księgi liturgiczne (mszały, graduały), praktyka takiego ich wykorzystywania sięga XVI w. Z ksiąg wyrywano pojedyncze karty lub bifolia, które stanowiły tani materiał na oprawy książek. Oprawy wykonane z kart z dekoracyjnymi inicjałami stanowiły kolekcjonerskie cimelia. Inne, mniej atrakcyjne zapisy niekiedy zdrapywano, a pergamin barwiono by ukryć pozostałości. Zjawisko wykorzystywania makulatury pergaminowej miało miejsce także po II wojnie światowej, gdy na oprawy trafiał pergamin ze zniszczonych i sprofanowanych żydowskich rodałów.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Pergamin
Materiały obleczeniowe opraw
Yapp
Transparent vellum
Grafika
il. 1. Przykład przewleczenia zwięzów przez zewnętrzny przegub w miękkiej oprawy pergaminowej, wykorzystania wtórnie rękopisu na pergaminie do obleczenia książki (fot. archiwum Katedry Konserwacji-restauracji papieru i Skóry UMK w Toruniu)
il. 2. Przykład przewleczenia zwięzów przez zewnętrzny przegub w miękkiej oprawy pergaminowej, pergamin naturalny, rękopis, XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Przypisy
- Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki, Warszawa 1987.
- Dahl S., Dzieje książki, Wrocław 1965.
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971.
- Grycz J., Gryczowa A., Historia książki i bibliotek w zarysie, Warszawa 1959.
- Lewicka-Kamińska A. Dzieje oprawy książkowej w Polsce [w:] Dawna książka i kultura. Wrocław 1975.
- Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002.
- Rhein A. Das Buchbinderei. Halle 1954.
- Wagner A., Wydarte, pocięte, wklejone, Spotkania z zabytkami 2003, nr 5, s. 10-12.
- Szybowska U., Oprawy ze średniowiecznych rękopisów muzycznych w księgozbiorze Jana Bernarda Bonifacia, Pruszcz Gdański 2011.
- Čabalová E., Pergamen v knižní vazbě, w: Sborník XIX. mezinárodní seminář Společenstva českých knihařů, Rosice 2015, s. 5-13.
Autor: E.P., M.P.B
