Deski
Spis treści
Deski
(także: deszczułki) (ang. boards, fr. planches, niem. Deckel, wł. piatto)
Płaskie i wydłużone elementy drewniane używane w introligatorstwie na sztywne okładziny opraw.
Historia
Już w antycznej Grecji i Rzymie niewielkie d. wykorzystywano jako podłoże do zapisywania tekstów w dyptykach. Najprawdopodobniej miały też zastosowanie od początku istnienia kodeksów (łac. caudex/codex – pień drzewa, kloc drewniany) jako materiał okładzin opraw. Używano do tego zazwyczaj dwóch d., także wtórnie wykorzystanych; później sporządzano specjalnie do każdej książki odpowiednie d., które łączono na grzbiecie książki kawałkami skóry bądź pergaminu. W krajach arabskich jako materiału okładzin używali głównie drewna cedrowego, figowego i topolowego, zaś w Europie łacińskiej przeważnie – drewna dębowego, bukowego i znacznie rzadziej - jesionowego. W kręgu środkowoeuropejskim (w tym w Polsce) do 2 połowy XV w. najczęściej używano dębiny. Wynikało to z takich jej właściwości, jak spory ciężar (ograniczający falowanie pergaminowych kart bloku leżących woluminów), twardość i zwartość struktury drewna oraz garbniki (zmniejszające podatność drewna na działanie grzybów i owadów). Od ok. poł. XV w. następowało jednak wypieranie dębiny przez buczynę. Prawdopodobnie głównym powodem tego zjawiska była mniejsza wartość drewna buka, przy jednocześnie zbliżonych do dębiny parametrach technicznych (twardość, spoistość struktury, podatność na obróbkę stolarską, pożądana wobec coraz częstszego fazowania d.). Zyskiwało to na znaczeniu w obliczu gwałtownie rosnącej produkcji introligatorskiej ery inkunabułów. Wyraźnie zmniejszała się też grubość d., co wynikało nie tylko z czynnika ekonomicznego, ale i technicznego (coraz rzadsze bloki z odkształcającymi się kartami pergaminowymi). Wyjątkiem w tej sferze pozostawały dużoformatowe oprawy ksiąg chorałowych ksiąg oraz nieliczne dzieła z płaskorzeźbioną dekoracją. Przypuszczalnie przez większość średniowiecza drewno na d. okładzin obrabiane było w stolarniach klasztornych, od XV w. zaś coraz częściej przez stolarzy cechowych. Na podstawie wytycznych dostarczali do introligatorni surowiec w postaci d. o określonych wymiarach odpowiadających najczęstszym formatom ksiąg. Do introligatora zaś należała ostateczna obróbka d., tj. docinanie, fazowanie, przewiercanie otworów i żłobków na zwięzy, szrafowanie powierzchni przeznaczonej do klejenia ze skórą itp. Oprawy o okładzinach z d. utrzymały się w powszechnym użyciu do XVI w., a w przypadku dużych formatów nawet do XVIII w. W konsekwencji są najwcześniejszym i najdłużej używanym materiałem okładzin. Jednak już w późnym średniowieczu obok d. wprowadzono okładziny z kilku warstw makulatury, tzw. kompaturki, a w dalszej kolejności tektury lub kartonu. D. okładzin początkowo miały format bloku książki, a ich krawędzie były ścięte prosto. Od XIV w. coraz częściej wysuwano je poza blok, a ich krawędzie zaczęto fazować, przy czym sposób przycięcia desek nie był wszędzie jednolity i charakteryzował poszczególne ośrodki, a nawet warsztaty introligatorskie. D. fazowano przy dłuższym i krótszych obcięciach bloku od wewnątrz, głównie dla optycznego zmniejszenia grubości oprawy, z kolei od strony grzbietu ich krawędzie ścinano lub zaokrąglano ze względów technicznych (ułatwienie otwierania woluminu) i estetycznych. Charakterystyczne dla opraw wschodnich były wymiary okładzin identyczne jak wymiary bloku. W introligatorstwie europejskim natomiast przyjęła się oprawa z okładzinami nieco większymi niż blok i uwzględniająca ochronę wystającej poza krawędzie bloku kapitałki. Zwiększenie wymiarów okładzin mogło być także związane z rozpowszechnieniem się papieru, wymagającego lepszej ochrony niż pergamin. Zwykle stosowano d. z litego drewna, czasem zdarzały się jednak d. klejone z dwóch, czasem trzech fragmentów.
Zagadnienia konstrukcyjne
Najczęstszy sposób montażu drewnianych okładzin do bloku, to przewleczenie przez system otworów (wpustowe i wypustowe) przedłużonych poza szerokość bloku zwięzów i zaklinowanie ich drewnianymi kołeczkami. Rdzeń kapitałki mocowano w ten sam sposób. Otwory w desce wykonywano w różny sposób, najczęściej prowadzono zwięzy w okładzinie pod kątem prostym do grzbietu, ale również po skosie lub zwięzy rozdwajano i przewlekano w kształt liter „V” lub „X”. Nieco innym rozwiązaniem, szczególnie przy broszurowaniu na skórzane rzemienie było wydrążanie w desce zagłębień, w które wklejano i przybijano (najczęściej małymi drewnianymi kołeczkami) zwięzy. Innym sposobem było przewlekanie końców sznurkowych zwięzów przez otwór w desce i przyklejanie ich w formie rozwiniętego wachlarza do odwrotu okładziny. Także w tym przypadku rdzeń kapitałki mocowano w ten sam sposób.
Identyfikacja gatunku drewna na podstawie cech morfologicznych
a) dębina; pierwszy z dwóch gatunków drewna dawniej najczęściej używanego na d. okładzin w Europie Środkowej (oba występujące w Polsce gatunki rodzaju Quercus: Quercus robur i Q. sessiliflora mają drewno o analogicznym wyglądzie): m.in. brązowawy lub szaro-brązowy kolor, w przekroju wzdłużnym (na powierzchni d.) – liczne, krótkie i ciemne rowki przeciętych tzw. naczyń („rurek”, którymi przewodzone są soki wzdłuż pnia drzewa), w przekroju poprzecznym (na przecięciu d.) – liczne rzędy (tzw. pierścienie) małych, rurkowatych otworków po tzw. naczyniach oraz biegnące prostopadle do nich ciemne smugi tzw. promieni rdzeniowych. b) buczyna (buk pospolity – Fagus silvatica): m.in. jasny kolor w odcieniu szarawo-żółtym, w przekroju wzdłużnym (na powierzchni d.) – liczne, drobne, pionowe i niekiedy lekko połyskujące plamki o brązowawym zabarwieniu, będące śladami promieni rdzeniowych, ciemne, cienkie, pionowo biegnące linie granic tzw. przyrostów rocznych.
Deski (zn. 2)
(szpalty) (ang. pressing boards, niem. Spalte)
Pomocnicze wyposażenie warsztatu służące do przekładania kart i bloków książkowych podczas wykonywania prac introligatorskich. Zwykle w warsztacie znajdowało się wiele kompletów (par) desek w różnych formatach, dopasowanych do formatów książek (nieco on nich większe) lub do wielkości roboczej pras. W deski wkładano karty do suszenia i prasowania, bloki do zaklejania i obróbki grzbietów, zdobienia krawędzi, a gotowe oprawione książki do ostatecznego prasowania.
Szczególny kształt mają deski przeznaczone do złocenia krawędzi, są z jednej strony grubsze, tak by prasując brzeg, sama jego krawędź przeznaczona do obróbki (szlifowanie, złocenie, polerowanie) była jak najsilniej ściśnięta.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Fazowanie
Kompaturka
Płaskorzeźbiona dekoracja
Grafika
il. 1. Przykład użycia desek jako materiału okładzin. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Przykład użycia desek jako materiału okładzin. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Charakterystyczna struktura drewna dębu w desce okładziny starego druku; Biblioteka W.S.D. we Włocławku (fot. A. Wagner)
Charakterystyczna struktura drewna dębu w desce okładziny starego druku; Biblioteka W.S.D. we Włocławku (fot. A. Wagner)
Charakterystyczna struktura drewna dębu z wgłębieniem po wycisku owalnej plakiety w prasie introligatorskiej, XVI w.; Biblioteka W.S.D. we Włocławku, (fot. A. Wagner)
Charakterystyczny wygląd drewna buka w desce okładziny starego druku; Biblioteka Tow. Naukowego Płockiego (fot. A. Wagner)
Charakterystyczny wygląd drewna buka w desce okładziny starego druku; PAN Biblioteka Kórnicka (fot. A. Wagner)
Przypisy
- Encyklopedia wiedzy o książce, [red. A.Birkenmajer, B. Kocowski, J.Trzynadlowski], Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, szp. 1670-1671.
- Lüers H., Das Fachwissen des Buchbinders. Stuttgart 1953.
- Lüers H., Zur Geschichte der Technik des Bucheinbandes. Archiv für Buchbinderei, Zeitschrift für Einbandkunst. R.37, 1937, nr 9.
- Middleton B.C., A History of English Craft Bookbinding Technique, New York, London, Hafner Publ. Co.,1963
- Montelatici C., Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017.
Autor: M.P.B., E.P.
