Format książki
Spis treści
Format książki
(niem. Buchformat, fr. format d'un livre)
Określenie stosowane na oznaczenie wielkości książki. Pierwsza, najbardziej rzucająca się w oczy cecha książki. Wymiary wyrażone są w milimetrach. W przypadku książki w formie zwoju odnosi się do jego wysokości i długości, w przypadku kodeksu oznacza jego wysokość i szerokość lub tylko wysokość.
Format książki rękopiśmiennej
W średniowieczu format oznaczano nazwami: in maiori, in mediocri, in minori forma. W XV w., gdy książka rękopiśmienna coraz częściej pisana była na papierze, jej format był ściśle związany z formatem arkusza papieru. Papiernie europejskie produkowały wiele rozmiarów arkuszy o harmonijnym (nawiązującym do złotego podziału) stosunku krawędzi, czyli 8:5, przy czym do XVII w. arkusze nie przekraczały wymiarów 740 x 540 mm i nie schodziły poniżej 350 x 230 mm. Ograniczenie wielkości arkuszy papierów europejskich łączyło się z ręczną techniką czerpania papieru na sicie z ramą.
Arkusze w książkach rękopiśmiennych albo w ogóle nie były łamane, albo były łamane jednokrotnie. W pierwszym przypadku filigran znajdował się najczęściej w górnej lub dolnej części karty, taki format nosi nazwę in plano. W przypadku pojedynczego złamu filigran był zazwyczaj umieszczony na prawym półarkuszu (po złamaniu znajduje się na środku co drugiej karty), ten format nosi nazwę in folio. W formatach większych brano zazwyczaj dwa, trzy, a nawet więcej arkuszy, które łamano, wkładano jeden w drugi i tworzono w ten sposób składki.
Formaty starych druków
Z końcem XV w., od pojawienia się druku, wprowadzono określanie formatu książki w zależności od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. format bibliograficzny. Formatem bibliograficznym opisuje się inkunabuły i wszystkie stare druki do końca XVIII w. W XV w. w dobie inkunabułów, spotyka się zazwyczaj dwa formaty: 2° i 4° oraz bardzo rzadko 8°. W jednym inkunabule można niekiedy zidentyfikować dwa formaty, co wynika z tego, że drukarz dysponował różnymi arkuszami papierów. W książkach tych należy zatem badać każdą składkę.
W XVI i XVII w. rozpowszechniły się, głównie w drukarstwie holenderskim (elzewiry) i francuskim, małe formaty książek. Drukując książki w małych formatach, dzielono arkusz na dwie lub trzy części i tak powstał format 12° (wprowadzony w 1567 r. przez Ch. Plantina w Antwerpii). Uzyskuje się go przez złożenie 1/3 arkusza. Z podziału arkusza na trzy części powstał także format 24° (f. elzewirowski), każda z trzech części dawała po 16 stron. Ponieważ do drukarni dostarczano różne formaty arkuszy, wymiary książek były niezwykle zróżnicowane, np. format 8° mógł mieć bardzo różnorodną wysokość grzbietu (od 18 – 25 cm).
Wielokrotność złamania arkusza implikuje zasadnicze wskaźniki, według których można określić format starego druku. Elementami tymi są: kierunek kres (w 2° i 8° pionowy, w 4° poziomy), położenie filigranu, ilość kart w trzech sąsiednich składkach.
Formaty książek XIX i pocz. XX w
Wraz z nastaniem ery papieru produkowanego maszynowo w postaci wstęgi papieru, arkusze przycinano, dostosowując się do wielkości maszyn drukarskich. Najbardziej typowe maszyny stosowane do druku książek to tzw. maszyny półformatowe, o wielkości drukowania do 60x80 cm. Po odpowiednim złamaniu powstawały składki. Był to tzw. format nieobcięty.
Format książki bywał przedmiotem rozważań teoretyków typografii, którzy ustalali nie tylko wielkość kolumny druku, ale też miejsce jej ulokowania na arkuszu drukarskim oraz wielkość poszczególnych marginesów.
Jednak introligatorzy często nie respektowali lub nie znali tych wytycznych i ostateczny format książki powstawał w fazie oprawy, gdy introligator obcinał krawędzie. Zróżnicowane obcinanie powodowało, że różne egzemplarze tej samej publikacji miały formaty różniące się nawet o 1-1,5 cm. Wielu bibliofilów złośliwie twierdziło, że introligatorzy starają się maksymalnie obcinać krawędzie, by zaoszczędzić na materiałach okładkowych, a także uzyskać jak najwięcej makulaturowych ścinków, które mogli odsprzedać do papierni.
Autorzy podręczników introligatorskich ostrzegali przed nadmiernym obcinaniem krawędzi, np. Zygmunt Zjawiński postulował „niedocinanie” tj. obcinanie tak oszczędne, by linia cięcia sięgała poza wielkość najkrótszych kartek w bloku.
Niektórzy wydawcy, by przeciwdziałać nadmiernemu obcinaniu marginesów, zaznaczali na doklejonej karcie, jak introligator powinien obcinać książkę. Konsekwencją tego zabiegu było utworzenie paserów, czyli drukowanych linii, wskazujących na miejsce złamania oraz obcinania. Dzięki nim przynajmniej książki w oprawach wydawniczych uzyskiwały ten sam format.
Formaty współczesne
Wprowadzenie w Polsce w XX w. formatu papieru znormalizowanego zgodnie ze standardami międzynarodowymi (ISO) ujednoliciło format książki. Ustalono trzy szeregi formatów papieru
- A (841 x 1189 mm),
- B (1000 x 1414 mm),
- C (917 x 1297 mm).
Dla książek mają zastosowanie szeregi A i B, ale wprowadzono także format specjalny o wymiarach arkusza 820 x 1040 mm i 840 x 1050 mm.
Typowe książki mają format A5 (148 x 210 mm) lub B5 (176 x 250 mm), rzadziej występują publikacje większe w formacie A4 (210 x 297 mm) lub mniejsze A6, B6 aż po książki miniaturowe.
Stosowanie nowoczesnych maszyn drukarskich rolowych nie ogranicza wydawców do stosowania typowych proporcji formatów (5x8), używane są formaty innych proporcji, np. bardziej wysmukłe (3x5 czy nawet 5x9) lub idące w stronę kwadratu (2x3, 3x4), kwadratowe, a także poprzeczne.
W dawniejszej praktyce bibliotekarskiej format biblioteczny wyrażano symbolami pochodzącymi i nawiązującymi do formatu bibliograficznego:
- 2° (folio; w magazynie odpowiadało to IV) – powyżej 35 cm,
- 4° (czwórka, ćwiartka; III) – 25 – 35 cm,
- 8° (ósemka; II) – 20 – 25 cm,
- 16° (szesnastka; I) – do 20 cm.
We współczesnym bibliotekarstwie do określenia formatów nowych druków podaje się wysokość grzbietu mierzoną w centymetrach, z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra. Jeżeli rozmiary lub kształt książki są nietypowe, po znaku „x” podaje się także jej szerokość. Przy ustawieniu zbiorów wg formatów, np. numerus currens podział ten jest często niewystarczający, dlatego niekiedy wprowadza się dodatkowe grupy formatowe.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Format papieru
Składka
Format biblioteczny
Format bibliograficzny
Format atlasowy
Format specjalny
Grafika
Egzemplarze tej samej edycji przycięte podczas oprawy do różnych formatów
Przypisy
- Andrzej Palacz: Format, "Wydawca" 2001 nr 10, s. 50.
- Barbara Kalisz (oprac.): Słownik wydawcy, Warszawa 1997, s. 62-63.
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. Birkenmajer A., Kocowski B., Trzynadlowski J.], Wrocław, Warszawa, Kraków, 1971, szp. 723.
- Z. Zjawiński, Introligatorstwo, Warszawa 1965, s. 168.
Autor: M.P.B., E.P.
