Deski
Spis treści
Deski
(ang. boards, fr. planches, niem. Deckel, wł. piatto)
Płaski kawałek drewna używany w introligatorstwie na sztywne okładziny opraw.
Historia
Już w starożytności zaopatrywano kodeksy w sztywną oprawę. Używano zazwyczaj do tego dwóch desek, często wtórnie w tym celu wykorzystanych, później sporządzano specjalnie do każdej książki odpowiednie deszczułki, które łączono na grzbiecie książki kawałkami skóry bądź pergaminu. Arabowie jako materiału okładzin używali głównie drewna cedrowego, figowego, topolowego. W Europie stosowano drewno bukowe, dębowe, jesionowe. Oprawy drewniane w powszechnym użyciu utrzymały się aż do połowy XVI w., a w dużych formatach stosowane były do końca XVII w. Drewniane okładziny początkowo miały format bloku książki, a ich krawędzie były ścięte prosto. Ok. XIV w. okładziny wysuwają się poza blok, a ich krawędzie zaczęto obcinać skośnie, przy czym sposób przycięcia desek nie był wszędzie jednolity i charakteryzował poszczególne warsztaty introligatorskie. Deskę fazowano dookoła od wewnątrz, głównie dla optycznego zmniejszenia jej grubości (najczęściej w dużych formatach). Charakterystyczne dla opraw wschodnich były wymiary okładzin identyczne jak wymiary bloku. W introligatorstwie europejskim natomiast przyjęła się oprawa z okładzinami nieco większymi niż blok i uwzględniająca ochronę wystającej poza krawędzie bloku kapitałki. Zwiększenie wymiarów okładzin mogło być także związane z rozpowszechnieniem się papieru, który wymagał lepszej ochrony niż pergamin. Zwykle stosowano deski z litego drewna, czasem zdarzały się jednak deski klejone z dwóch, czasem trzech fragmentów. Drewniane deski były najwcześniejszym i najdłużej używanym materiałem okładzin. Jednak już w okresie późnego średniowiecza obok drewnianych wprowadzono okładziny składające się z kilku warstw makulatury, tzw. kompaturki, a w dalszej kolejności tektury.
Zagadnienia konstrukcyjne
Najczęstszy sposób montażu drewnianych okładzin do bloku, to przewleczenie przez system otworów (wpustowe i wypustowe) przedłużonych poza szerokość bloku zwięzów i zaklinowanie ich drewnianymi kołeczkami. Rdzeń kapitałki mocowano w ten sam sposób. Otwory w desce wykonywano w różny sposób, najczęściej prowadzono zwięzy w okładzinie pod kątem prostym do grzbietu, ale również po skosie lub zwięzy rozdwajano i przewlekano w kształt liter „V” lub „X”. Nieco innym rozwiązaniem, szczególnie przy broszurowaniu na skórzane rzemienie było wydrążanie w desce zagłębień, w które wklejano i przybijano (najczęściej małymi drewnianymi kołeczkami) zwięzy. Innym sposobem było przewlekanie końców sznurkowych zwięzów przez otwór w desce i przyklejanie ich w formie rozwiniętego wachlarza do odwrotu okładziny. Także w tym przypadku rdzeń kapitałki mocowano w ten sam sposób.
Deski (zn. 2)
(szpalty) (ang. pressing boards, niem. Spalte)
Pomocnicze wyposażenie warsztatu służące do przekładania kart i bloków książkowych podczas wykonywania prac introligatorskich. Zwykle w warsztacie znajdowało się wiele kompletów (par) desek w różnych formatach, dopasowanych do formatów książek (nieco on nich większe) lub do wielkości roboczej pras. W deski wkładano karty do suszenia i prasowania, bloki do zaklejania i obróbki grzbietów, zdobienia krawędzi, a gotowe oprawione książki do ostatecznego prasowania.
Szczególny kształt mają deski przeznaczone do złocenia krawędzi, są z jednej strony grubsze, tak by prasując brzeg, sama jego krawędź przeznaczona do obróbki (szlifowanie, złocenie, polerowanie) była jak najsilniej ściśnięta.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Fazowanie
Kompaturka
Grafika
il. 1. Przykład użycia desek jako materiału okładzin. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Przykład użycia desek jako materiału okładzin. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Charakterystyczna struktura drewna dębu w desce okładziny starego druku; Biblioteka W.S.D. we Włocławku (fot. A. Wagner)
Charakterystyczna struktura drewna dębu w desce okładziny starego druku; Biblioteka W.S.D. we Włocławku (fot. A. Wagner)
Charakterystyczna struktura drewna dębu z wgłębieniem po wycisku owalnej plakiety w prasie introligatorskiej, XVI w.; Biblioteka W.S.D. we Włocławku, (fot. A. Wagner)
Charakterystyczny wygląd drewna buka w desce okładziny starego druku; Biblioteka Tow. Naukowego Płockiego (fot. A. Wagner)
Charakterystyczny wygląd drewna buka w desce okładziny starego druku; PAN Biblioteka Kórnicka (fot. A. Wagner)
Przypisy
- Encyklopedia wiedzy o książce, [red. A.Birkenmajer, B. Kocowski, J.Trzynadlowski], Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, szp. 1670-1671.
- Lüers H., Das Fachwissen des Buchbinders. Stuttgart 1953.
- Lüers H., Zur Geschichte der Technik des Bucheinbandes. Archiv für Buchbinderei, Zeitschrift für Einbandkunst. R.37, 1937, nr 9.
- Middleton B.C., A History of English Craft Bookbinding Technique, New York, London, Hafner Publ. Co.,1963
- Montelatici C., Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017.
Autor: M.P.B., E.P.
