Wachlarzowe oprawy

(fr. reliure à l'éventail)

Oprawy barokowe z dekoracją składającą się z motywów wachlarza, stanowiących dominujący lub jeden z wielu elementów kompozycji okładzin, a niekiedy też grzbietu. Na rozwinięcie się tego rodzaju dekoracji introligatorskiej wpływ wywarła powszechna w Europie na przełomie XVI i XVII w. moda na wyroby koronkarskie oraz związana z nią produkcja wzorników dla tej dziedziny rzemiosła. Na bazie tych inspiracji, około 1600 r. (przypuszczalnie nawet u schyłku XVI w.) pojawiły się pierwsze oprawy z dekoracją zawierającą motywy wachlarzy. Prawdopodobną ojczyzną w. o. jest Hiszpania, skąd w ciągu pierwszego dwudziestolecia XVII w. ich wzorce przeniknęły do Francji i Włoch. O ile jednak w pierwszym kraju zyskały one umiarkowaną popularność, zapewne wskutek konkurencji z lokalnymi, efektownymi formułami dekoracji introligatorskiej, o tyle w Italii uległy szerokiemu rozpowszechnieniu. Pod wpływem włoskim, nierzadko stymulowanym rzymskimi oprawami druków wykonywanymi dla zagranicznych dygnitarzy, tudzież bolońskimi i padewskimi oprawami dyplomów uniwersyteckich, około połowy XVII w. dekoracja w. pojawiła się w kręgu niemieckim, w Niderlandach i Anglii, a nawet w Skandynawii. Jak wskazują nieliczne, dotąd rozpoznane dzieła, prawdopodobnie już w latach 40. XVII w. w. o. zaczęto tworzyć na Dolnym Śląsku oraz w Polsce; najokazalsze dekoracje tego rodzaju wiążą się jednak z warsztatami gdańskimi, działającymi w latach 50.-60. XVII w. Motyw w. okazał się niezwykle żywotny, stosowano go bowiem w całej Europie aż po początek XVIII w. Na przestrzeni ponad stu lat rozwoju tej dekoracji wytworzyło się wiele odmian zarówno formy wachlarza (w tym tworzących go segmentów/płatków), jak i kompozycji, w których pojedyncze lub zwielokrotnione w. łączono z – zazwyczaj bardzo bogatą – dekoracją okładzin. Najbardziej typowe dla introligatorstwa romańskiego (zwłaszcza włoskiego) są kompozycje z wachlarzową rozetą w centrum zwierciadła i odpowiadającymi jej ćwierćkolistymi w. w jego wewnętrznych narożach; najczęściej pola między tymi elementami wypełnia profuzja filigranowych zdobień w typie pointillé, a obramienia tworzą floralne ornamenty. Bardziej wyrafinowane są kompozycje z centralną rozetą i w. narożnymi, obwiedzionymi zgeometryzowanymi, pustymi listwami, które tworzą różnokształtne pola szczelnie wypełnione delikatnymi ornamentami; do najwykwintniejszych dzieł tej grupy zalicza się oprawy z rzymskiej pracowni Gregorio i Giovanni’ego Andreoli („warsztat Rospigliosi’ego”), powstałe zwłaszcza w 3 ćw. XVII w.: przemyślny układ narożnych w., listew i drobniejszych motywów otacza zazwyczaj rozbudowaną kompozycję superekslibrisu herbowego. W niemieckich naśladownictwach włoskich w. o. wyróżniają się dzieła z czterema (lub więcej) wachlarzowymi rozetami w wydzielonych polach otoczonych pustymi (bądź ornamentalnymi) ramami; do tej grupy należy m.in. piękny egzemplarz w. o. wykonany prawdopodobnie w Gdańsku (zbiory PAN Biblioteki Gdańskiej, sygn. Ms 515). Na formę innych rodzimych (zwłaszcza warszawskich i krakowskich) w. o. wpływ mogły wywierać m.in. oprawy ksiąg francuskich (napływających do Rzeczypospolitej w dobie rosnących wpływów kulturalnych Francji), jak też oprawy dyplomów uniwersytetów włoskich, z którymi polscy absolwenci wracali do kraju (kolekcję takich dzieł posiada Biblioteka Jagiellońska).

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Barokowe oprawy
Pointillé
Wachlarz

Grafika

Motyw wachlarza na oprawie z 1 poł. XVII w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawa wachlarzowa, Francja lub Włochy, XVII w., fot. wg: Strutyńska 1995
Oprawa wachlarzowa, Francja, 2 ćw. XVII w., BTNP Płock, fot. wg: Wagner 2020
Oprawa wachlarzowa, Włochy, ok. 1641, fot. wg: Jarosławiecka 1929
Oprawa wachlarzowa, Włochy, ok. 1684, repr. wg: Jarosławiecka 1929
Motywy wachlarza w dekoracji niemieckiej oprawy wachlarzowej, XVII w., fot. wg" Voit 2020
Oprawa wachlarzowa, Niemcy, kon. XVII-pocz. XVIII w., fot. wg: Wagner 2020
Oprawa wachlarzowa, Polska, po 1644, ONB Wiedeń, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa wachlarzowa, Warszawa, lata 60. XVII w., fot. wg: Jarosławiecka 1929
Wachlarzowa oprawa, Gdańsk, ok. 1670, WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa
Wachlarzowa oprawa, prawdopodobnie Toruń, kon. XVII-pocz. XVIII w., WBP - Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. A. Wagner