Kapitałka bizantyńska

Nazwy w innych językach

ang.Byzantine/greek/greek-style endband, niem. das byzantinisches Kapital, fr. tranchefile byzantine/grecque, hol. byzantijns kapitaal, cz. řecký kapitálek

Opis

Ogólne określenie kapitałek kodeksów powstałych w obszarze basenu Morza Śródziemnego i orientalnych, tzw. kultury Bizancjum, trudnej do zdefiniowania obszarowo i chronologicznie. Określono zatem kryteria definiujące kodeksy bizantyńskie: • szycie ściegiem łańcuszkowym na więcej niż dwóch stacjach • zabezpieczenie grzbietu tkaniną zachodzącą na zewnętrzną część okładzin • płaski grzbiet • drewniane okładziny zwykle z rowkowanymi krawędziami (górną i dolną), połączone z blokiem nicią • okładziny tych samych wymiarów co blok • zachodzące na kilka cm na górne i dolne krawędzie okładzin • zapięcia typu paskowego z zaczepem bolcowym (ang. peg and strap) Do grupy tej zakwalifikowano kapitałki greckie, armeńskie i syryjskie. Niektórzy z autorów wyodrębniają z tej grupy kapitałki greckie klasyfikując je w kapitałkach zachodnioeuropejskich. Słuszniejszym wydaje się jednak zakwalifikowanie ich do grupy kapitałek wschodnich ze względu na ich podobieństwo do kapitałek koptyjskich, syryjskich, gruzińskich, armeńskich i wczesnych islamskich. Kapitałki kodeksów bizantyńskich zazwyczaj obejmują grzbiet bloku i część okładzin, przy czym pomimo wprowadzenia ich w specjalne wyżłobienia w krawędziach okładzin, wystają nad nimi. Składają się zwykle z szycia podstawowego, która pełni głównie funkcję konstrukcyjną i dekoracyjnego obszycia. Znane są jednak przypadki, w których szycie podstawowe nie ma istotnego znaczenia konstrukcyjnego oraz takie, w których obszycie jest dla konstrukcji bardzo istotne. Kapitałki mogą być bezrdzeniowe (Typ I) lub posiadać pojedyncze (Typ II) lub podwójne rdzenie (Typ III) ze sznurka lub skóry, mocowane nicią przez tunele lub otwory w krawędziach okładzin i zadzierzgiwane o grzbiety składek.

Typ I

Najprostszą odmianą jest kapitałka bezrdzeniowa, złożona z nici przewleczonej przez otwory w okładzinach i składkach, prowadzona na okrętkę. Najczęściej spotykana jest we wczesnych kodeksach syryjskich i gruzińskich (X – XIV wiek), czasem także w greckich (il. 1). Inny rodzaj kapitałki bez rdzenia stanowi rozwiązanie podobne do poprzedniego z dodatkowym zadzierzgnięciem za nić z poprzedniej składki. Najprawdopodobniej ten rodzaj kapitałki wywodzi się z kapitałek koptyjskich (il. 2).

Typ II

Kapitałki z pojedynczym rdzeniem mogą składać się tylko z obszytego nicią rdzenia (samo szycie podstawowe Typ IIa) lub z szycia podstawowego i wykonanego na nim dekoracyjnego obszycia (Typ IIb).

Typ IIa

Kapitałki z pojedynczym rdzeniem bez dekoracyjnego obszycia. Szycie konstrukcyjne mocujące rdzeń do bloku jest jedynym szyciem kapitałki. Nić w związku z tym jest identyczna, jak użyta do szycia bloku lub inna lecz najczęściej w naturalnym kolorze, rzadziej barwna. Nić mogła być prowadzona:

w ósemkę w sposób zwarty, ang. figure-of-eight (il. 5)

=====na sposób grecki, tj. nić prowadzona pionowo na rdzeniu i ukośnie pod nim; ang. Greek-on-one-core (il. 6)

TypIIb

Kapitałki z pojedynczym rdzeniem z dekoracyjnym obszyciem.

Tkane

Obszycie wykonane metodą tkania, wykorzystujące nici szycia podstawowego jako osnowę, a nici obszycia jako wątek. Nici wątku są prowadzone prostopadle do osnowy i przeplatane z nią, ale nie są przeplatane ze sobą; rezultatem jest wzór przypominający drobną kratkę; ang. woven (il. 7)

Przeplatane

Obszycie podobne do tkania, wykorzystujące szycie podstawowe jako osnowę i obszycie zewnętrzne jako wątek. Nici wątku są przeplatane z nićmi osnowy oraz ze sobą – w rezultacie otrzymywany jest wzór zygzaka. Wykorzystywane jest przeplatanie proste, w którym wszystkie nici wątku są przeplatane ze sobą i z nićmi szycia podstawowego oraz przeplatanie częściowo obejmujące, w którym jedna z nici obszycia jest prowadzona za lub przed szyciem podstawowym; ang. twined, plain twining (przeplatanie proste), partial wrapped twining (przeplatanie obejmujące) (il. 8)

Szyte

Obszycie wyglądające jak kapitałka podstawowa z szyciem zwartym ze stopką na bloku, ale wykonane w oparciu o szycie podstawowe, a nie sam rdzeń, przypomina kapitałki zachodnie; ang. sewn, sewn with front bead, Western Armenian endband, Armeno-European front-bead endband (il. 9)

Typ III

Kapitałki z dwoma lub więcej rdzeniami (ang. with additional cores) mogą składać się tylko z obszytych nicią rdzeni (samo szycie podstawowe Typ IIIa) lub z szycia podstawowego i wykonanego na nim dekoracyjnego obszycia (Typ IIIb).

Typ IIIb

Przeplatane

Obszycie wykonywane metodą przeplatania całkowicie obejmującego, w którym nici obszycia są przeplatane ze sobą i z nićmi szycia podstawowego, obejmując i zasłaniając rdzenie dodatkowe. Metodą to wykonywano obszycie m. in. tradycyjnych kapitałek armeńskich i niektórych towarzyszących kodeksom syryjskim; ang. twined, full wrapped twining (przeplatanie całkowicie obejmujące)(il. 12)

Szyte (ang. sewn)ściegiem w jodełkę i rdzeniem szczytowym

Obszycie wykorzystuje rdzeń szycia podstawowego i dwa rdzenie dodatkowe. Jodełka wykonywana jest na szyciu podstawowym i rdzeniu dodatkowym podobnej grubości, a cieńszy rdzeń dodatkowy (szczytowy) obszywany jest pionowo; ang. divided-chevron-and-crowning-core (il. 13)

Szyte ściegiem krzyżowym i rdzeniem szczytowym

Obszycie wygląda podobnie jak obszycie ściegiem w jodełkę z rdzeniem szczytowym, ale wykonane ściegiem krzyżowym z tylko jednym rdzeniem dodatkowym (szczytowym); ang. compact-chevron-and-crowning-core (il. 14)

Szyte ze stopką na bloku i rdzeniem szczytowym

Obszycie nicią prowadzoną pionowo, ze stopką na bloku i z jednym dodatkowym rdzeniem na szczycie kapitałki; ang. sewn-with-front-bead-and-crowning-core (il. 15)

Przeplatane i szyte lub tkane i szyte

Obszycia wykonywane metodami łączącymi przeplatanie i szycie lub tkanie i szycie; ang. twined/woven and sewn

Kapitałki bizantyńskie poza schematem, inne

Kapitałka odwrócona

Kapitałka składająca się z szycia podstawowego na okrętkę bez rdzenia oraz z osobnego paska pergaminu, który najpierw oprowadzano nicią w naturalnym kolorze (osnowa), a następnie obszywano nićmi kolorowymi (wątek). Po obszyciu pasek ten doszywano do składek na okrętkę; ang. the reverse procedure endband (il. 16)

Kapitałka Iviron

Kapitałka składająca się z szycia podstawowego na jednym rdzeniu, rdzenia dodatkowego i osobno utkanego paska z kolorowych nici. Pasek łączono z szyciem podstawowym przez doszycie, a następnie doszywano rdzeń dodatkowy, ang. the Iviron endband (il. 17)

W drugim przypadku obszycie dekoracyjne stanowi zwykle kolorowy haft w zygzak na bazie ze sznurkowego rdzenia mocowanego niebarwioną nicią do okładzin i bloku (il 24, 25). Tak powstałą osnowę (ang. warp) przeplatano nicią lub nićmi w innym/innych kolorze/kolorach, co pozwalało uzyskać różne zygzakowate wzory, zależnie od ilości kolorów i nici osnowy. Odmianą tej kapitałki jest kapitałka z dodatkowym rdzeniem z cienkiego sznurka, który również obszywano kolorową nicią. Kapitałki te pod względem wzoru obszycia wyglądają podobnie do islamskich (il. 26), zdecydowaną różnicą jest jednak połączenie rdzenia kapitałki bizantyńskiej z okładzinami. Jako najbardziej typową kapitałkę bizantyńską określa się (Szirmai) kapitałkę na dwóch rdzeniach sznurkowych najczęściej równej grubości, umieszczonych jeden na drugim, obszytych taką samą nicią jak blok, prowadzoną w skos na dolnym rdzeniu i pionowo na górnym (il. 27, 28). Znane są także kapitałki na dwóch rdzeniach ze wzorem jodełki i łańcuszkiem wyszytym na rdzeniu górnym, popularne na kodeksach z XV – XVI wieku (il. 29, 30).

Informacje

Najbardziej znane przykłady kapitałek bizantyńskich pochodzą z okresu między X a XVII wiekiem, przy czym w XVI w. odnotowuje się wyraźne wpływy zachodnie. Ze względu na przedłużanie kapitałek bizantyjskich na krawędź okładzin, oblekanie tych kodeksów wymagało specyficznej techniki. Skórzane obleczenie zwykle jest naciągnięte na kapitałkę kryjąc ją częściowo, powstają w ten sposób charakterystyczne daszki. O ile opracowanie daszków w miejscu grzbietu nie wymagało wypracowania specjalnej techniki, to przykrycie kapitałek nad okładzinami było bardziej skomplikowane. Zidentyfikowano (Grosdidier de Matons) dwa zasadnicze sposoby opracowania skóry wokół wystających nad okładziny kapitałek. Wykonywano krótkie nacięcie skóry na końcu kapitałki, jedną częścią skóry oklejano krawędź okładziny wprowadzając ją pod kapitałkę, z drugiej części formowano daszek. Inna metodą było uformowanie daszka z skóry obleczeniowej, a oklejenie krawędzi okładziny pod kapitałką oddzielnym kawałkiem skóry. Mozna wyr

kapitałka „alla greca”/grecka

Kapitałki te zostały wyróżnione jako typ grupy kapitałek bizantyńskich ze względu na odmienne cechy kodeksów, przy których się znajdują. Zarówno konstrukcja, jak i elementy dekoracyjne tych kodeksów, nazwanych „alla greca” (Szirmai) noszą cechy kodeksów zachodnioeuropejskich, co dało asumpt do odróżnienia ich od chronologicznie starszych, właściwych kodeksów bizantyńskich. Kapitałki opraw „alla greca” wystają nad blok i są przedłużone na krawędzie okładzin, co pozwala je zaliczyć do grupy kapitałek bizantyńskich, jednak nieco odmienna konstrukcja i obszycie sprawiają, że wyróżniono je jako odmienny typ. Bazą tych kapitałek jest zwykle pojedynczy rdzeń zamocowany nicią przewleczoną w otworach w okładzinach, prowadzoną w „ósemkę” i zadzierzgniętą o składki (il. 31 a – c). Dwa, najczęściej spotykane, typy obszycia dekoracyjnego to haft krzyżowy i haft renesansowy. Haft krzyżowy wykonywano w wielu kolorach z użyciem nawet do 8 ‒ 10 nici (il. 31 d), renesansowy zwykle był dwukolorowy. Oba typy mogły posiadać dodatkowy, cienki rdzeń umieszczany nad rdzeniem głównym. Kapitałki takie, oprócz kodeksów greckich XVI i XVII w. (van Regemorter), zidentyfikowano w serbskich rękopisach z XVI wieku (Szirmai), hebrajskich księgach z biblioteki Fugger, nazywając je z tego względu „Fugger-type” (Jäckel).

kapitałka armeńska

Kodeksy armeńskie wyróżniono (Szirmai) jako typ grupy kodesów bizantyńskich ze względu na odmienne cechy budowy tych kodeksów. Noszą one w sobie rozwiązania konstrukcyjne spotykane w kodeksach syryjskich, arabskich, manuskryptach chrześcijańskich, koptyjskich, greckich, a nawet etiopskich. Przy czym wcześni skrybowie armeńscy (V w.) mieli styczność głównie z księgami greckimi i najpewniej na ich bazie uczyli się introligatorstwa. Kapitałki armeńskie należą do najbardziej skomplikowanych w wykonaniu. Tradycyjnie składają się z rdzenia głównego, stanowiącego element bazy i kilku rdzeni dodatkowych, wszystkie obszyte wzorem zygzakowym w trzech kolorach (il. 32), znane są także zmodyfikowane warianty tej kapitałki (il. 33). Szyto je po dołączeniu okładzin do bloku. Wcześniej całe grzbiety zabezpieczano tkaniną, od około XVIII wieku tkaninę wprowadzano wyłącznie pod kapitałkami, a w wiekach późniejszych w ogóle zaniechano tej czynności. Rdzeń główny jest pojedynczy, wykonany z stosunkowo grubego sznurka lub zwiniętej skóry i jest elementem połączenia bloku z okładzinami. Jest przedłużony na okładziny na ok. 20 – 30 mm. Zamocowany jest przy nich zwykle nicią lnianą. Otwory do montażu w okładzinie mogą być celowo wykonane nie w jednej linii, aby uchronić drewno przed pękaniem (il. 34). Do bloku rdzeń główny doszywano przez grzbiety składek (il. 35) dość grubą nicią lnianą, bawełnianą, czasem jedwabną. Do tak wykonanej bazy dokładano cieńsze rdzenie, od jednego do czterech, a najczęściej trzy. Materiałem tych rdzeni jest sznurek lub skręcone nici jedwabne. Jeśli użyto tylko jednego dodatkowego rdzenia, umieszczano go nad głównym i były one wówczas prawie tej samej średnicy. Haft obszycia zwykle tworzy zygzak w trzech kolorach – białym, czarnym i czerwonym i jest trójpoziomowy. Kapitałki armeńskie przez swoją „wielordzeniowość” są wysokie i wystają ponad okładziny na ok. 5 mm. Styl tych kapitałek pozostał w dużej mierze niezmieniony przez stulecia, aż do XVIII wieku. W niektórych przypadkach pod obleczeniem na obu końcach kapitałki umieszczano małe kawałki drewna, być może w celu złagodzenia kąta przejścia skóry obleczenia z okładzin nad kapitałki. Drewienka te bardzo trudno jest zauważyć, jeśli oprawa nie jest mocno zniszczona. Obleczenie było zwykle rozcinane w miejscu połączenia kapitałki z okładzinami, by możliwe było wykonanie podwinięć skóry na okładziny oraz zabezpieczenie kapitałki przed zniszczeniem przez częściowe naciągnięcie na nią skóry z grzbietu. Charakterystyczne jest także barwienie krawędzi ksiąg armeńskich, zwykle na czerwony kolor, kończące się 5 – 10 mm przed kapitałką z utworzeniem podkowiastego kształtu (il. 36) lub też malowania aż do kapitałki, powtarzając jakby jej kształt (il. 37). Do nietypowych kapitałek armeńskich należą kapitałki określane jako „zachodnio-armeńskie”, łączące elementy armeńskie i europejskie. Takie kapitałki opisano (Y. R. Khan i T. Ohanyan) przy XVII-wiecznych kodeksach armeńskich. Wystają one nad przycięte równo z blokiem okładziny, mają tylko dwa kolory, jeden rdzeń i łańcuszek położony na krawędzi bloku. Często mają też inne mocowanie rdzenia w okładzinach lub też rdzeń w ogóle nie jest wprowadzony w nie (il. 38). W XVIII wieku kapitałki armeńskie coraz częściej miały europejski (angielski) łańcuszek na krawędzi i mocowano je tylko do bloku, a rdzenie docinano na szerokość bloku lub nie (il. 39, 40). Innym niestandardowym rozwiązaniem jest np. dodatkowy rdzeń w podwinięciu obleczenia (ang. cap-core) (il. 41).

kapitałka syryjska

Innym typem kapitałki bizantyńskiej są kapitałki syryjskie. Ze względu na taką samą konstrukcję bazy do obszycia są one podobne do kapitałek armeńskich. Samo obszycie kapitałek syryjskich może tworzyć wzór zygzaka opartego na dodatkowych rdzeniach lub prosty wzór skośny. W zidentyfikowanych przykładach kapitałek syryjskich obszycie wykonane zostało nićmi jedwabnymi lub lnianymi w kolorze żółtym i niebieskim (il. 42, 43).

2. Kapitałki ksiąg Świata Zachodniego

2.1. kapitałka karolińska

Charakterystyczną cechą kapitałek karolińskich jest element określany jako „ucho”. Ucho składa się zazwyczaj z takiej samej skóry jak obleczenie, jego szerokość jest taka sama jak grzbietu, a w długości zachodzi na grzbiet na 40 – 70 mm i wystaje nad nim na ok. 30 – 50 mm. Często połączone jest z obleczeniem grzbietu przez wspólne obszycie. Uważa się (Szirmai), że w kodeksach karolińskich kapitałki wprowadzano po przycięciu krawędzi bloku, a ich funkcją było zazwyczaj zintegrowanie nie połączonych ze sobą przy krawędziach składek. Jednak w niektórych odmianach kapitałek, ich rola konstrukcyjna była ograniczona. Wyróżniono (Szirmai) trzy główne typy kapitałek karolińskich: Typ I - Kapitałki niekonstrukcyjne (ang. unsupported endband sewing) Typ II - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem w jodełkę (rybi grzbiet) (ang. supported herringbone sewing) Typ III - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem prostym (ang. supported straight sewing) Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę tych kapitałek: Kapitałki typu I wykonywano ściegiem łańcuszkowym z pojedynczym, podwójnym lub potrójnym łańcuszkiem, którego nić mocowano w przygrzbietowych narożnikach okładzin. W tym celu w okładzinach wykonywano pojedynczy (il. 44b), bądź podwójny otwór (il. 45b) tworzący kształt litery V. Po obleczeniu podkład ucha i obleczenie obszywano razem (il. 45c). Niekonstrukcyjne kapitałki typu I (il. 44) z potrójnym łańcuszkiem łatwo pomylić z konstrukcyjnym szyciem typu II w jodełkę (il. 45). Podwójny rdzeń kapitałki typu II stanowią cienkie sznurki zamontowane w przygrzbietowych narożnikach okładzin za pośrednictwem pętelki (ang. loop) w jednej okładzinie i końców podwójnego rdzenia przewleczonych przez drugą okładzinę. Obszycie wykonywano w jodełkę. Należy zaznaczyć, że zdaniem niektórych badaczy (Szirmai) kapitałki typu II są starsze niż typu I, co wynika z chronologii rozwoju sposobów szycia bloku, ponieważ szycie w jodełkę ewoluowało z szycia łańcuszkowego. Szycie kapitałek konstrukcyjnych typu III jest szyciem pojedynczym (ang. single) lub zagęszczonym (ang. packed straight), czyli odpowiednio z jednym lub więcej oplotami na składkę. Rdzeń często stanowią dwa sznurki lub rzadziej rzemienie, ale czasem rdzeń może być z pojedynczego sznurka. Nić szycia jest zwykle niebarwiona, taka sama jak szycia bloku. Jeśli oprawa była naprawiana lub wymieniana i szycie było zmieniane, ucho zwykle przekształcano. Na il 46 przedstawiono dwa rodzaje najczęstszych ingerencji, jakich dokonywano przy, tego rodzaju kapitałkach. W rezultacie powstały zupełnie nowe kapitałki, które niekiedy bywają błędnie identyfikowane jako odmiana kapitałek karolińskich. konstrukcje, których nie należy mylić z oryginalnymi kapitałkami karolińskimi. Ucha mogą przyjmować wiele kształtów(il. 47 a – f). Najpowszechniejsze są ucha zaokrąglone. Ucha posiadają zwykle dodatkowe zabezpieczenia z tkaniny (patch linings), niezależne od zabezpieczenia grzbietu. Zabezpieczenia te zazwyczaj są szerokości uch i wówczas są zazwyczaj do nich doszyte. W sytuacji gdy tkanina jest szersza od ucha i zachodzi na okładziny, to jest wówczas do nich zamocowana drewnianymi kołkami (trenail). W niektórych przypadkach grzbiet i ucho mają jedno wspólne zabezpieczenie z tkaniny. W oprawach późniejszych, w szczególności klejnotowych przednią część ucha pokrywano dodatkową ozdobną tkaniną.Lorem ipsum dolor sit amet rękopis, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Śródtytuł

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate velit esse cillum dolore eu fugiat nulla pariatur. Excepteur sint occaecat cupidatat non proident, sunt in culpa qui officia deserunt mollit anim id est laborum.

Lista

• Punkt 1
• Punkt 2
  • Punkt 2.1
  • Punkt 2.2
• Punkt 2

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
można i tak
link lokalny

Grafika

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 2

• 

  Obrazek 3

• 

  Obrazek 4

Przypisy

1. Przypis 1

---

Autor: P.M.