Papiery marmurkowe
Papier marmurkowy (ang. marbled paper, niem. Marmorpapier, Tunkpapier fr. papier marbré) - papiery dekoracyjny wykonywane poprzez przeniesienie na papier wzoru wykonanego wcześniej w kuwecie na gruncie klejowym, pigmentami, barwnikami i różnego rodzaju farbami. Wzór wykonany jest samoistnie poprzez narzucenie (np. pędzlem) na grunt farb lub też ukształtowany różnymi narzędziami (np. patyczkiem, grzebieniem).
Historia
Papiery te wywodzą swój rodowód z Persji i Turcji. Z pocz. XV w. rozpoczyna się "złoty okres" perskiej sztuki introligatorskiej i znane są z tego czasu oprawy z wyklejkami wykonanymi z papieru marmurkowego. Ten rodzaj dekorowania papierów upowszechnił się szczególnie w Turcji, która w sztuce i rzemiośle pozostawała pod silnymi wpływami perskimi. Poznanie papierów marmurkowych Europejczycy zawdzięczają nawiązaniu stosunków dyplomatycznych pomiędzy niektórymi krajami Europy a Turcją i Persją. Podróżujących Europejczyków tak zachwyciły papiery marmurkowe, które zaczęli nazywać tak ze względu na podobieństwo do znanego im już wcześniej marmuru, że wysyłali spore ilości próbek i arkuszy do rodzinnych krajów. Najstarsze papiery marmurkowe znane w Europie pojawiły się za sprawą niemieckich podróżników, którzy umieszczali je w swoich alba amicorum (il. 1, 2). W XVII w., zanim w Europie zaczęto wytwarzać papiery marmurkowe, wysyłano papiery do Turcji, gdzie je marmurkowano. Papiery europejskie, ze względu na lepszą jakość, były w Turcji bardzo cenione. Fakt ten tłumaczy obecność europejskich filigranów w przezroczach papierów marmurkowych, których wykonanie jednoznacznie przypisuje się warsztatom wschodnim. Jednym ze znaczących centrów wymiany handlowej pomiędzy Europą, a Konstantynopolem był założony przez augsburski ród Foggerów ogromny magazyn znajdujący się w Wenecji. Najstarszy europejski przepis na wykonanie „papieru tureckiego” jedni z badaczy przypisują Danielowi Schwenterowi, niemieckiemu matematykowi, orientaliście, wynalazcy i poecie, inni jezuicie Athanasiusowi Kircherowi. Schwenter opisał m.in. sposób na stworzenie papieru marmurkowego z wzorem kwiatowym. We Francji "marmurki" znane były już na pocz. XVII w., wręczano je sobie w prezentach jako samodzielne artefakty, ale przede wszystkim stosowano je jako wyklejki w oprawach bibliofilskich. Były one tak perfekcyjne, że zakłada się że początkowo "marmurki" przywożono do Francji z Turcji. papiery te do tego stopnia przeniknęły do francuskiej tradycji introligatorskiej, że w niektórych źródłach to właśnie im przypisuje się ich wynalezienie. W XVII/XVIII w.produkcją "marmurków" zaczęli się zajmować rzemieślnicy wyspecjalizowani wyłącznie w tym fachu. W XVIII w. we Francji wytwarzano wiele różnych wzorów papierów marmurkowych. Chętnie stosowano te najprostsze: grzebieniowy lub tourniquet (ślimakowy) oraz takie, których sposób wykonania nie został opisany i obecnie ich nazwy nie mówią zbyt wiele, np. placard, fleuron lub feuille de chêne. Wśród marmurków grzebieniowych wyróżniano: lyon, montfaucon i grand montfaucon, które wykonywano grzebieniami o dziewięciu ząbkach, persillé wykonywany grzebieniem o osiemnastu ząbkach i Allemange, do wykonania którego potrzebny był grzebień o stu ząbkach grubości igły (il. 3, 4). W Niemczech papiery marmurkowe znane były już na początku XVII w. Wytwórców tych papierów nazywano "Türkisch-Papiermecher", znane są nazwiska niektórych z nich: Franziskus Fuchs (od 1675 r.), Christoph Ainmiller (od 1676 r.), Hans Ludwig Stumpp (od 1678 r.) oraz Hans Georg Scheppich (od 1679 r.). Po 1700 r. największym ośrodkiem produkcji papierów marmurkowych był Augsburg. Powstawały również wytwórnie w Fürth, Norymberdze, Nördlingen i Frankfurcie nad Menem. W Lipsku ok. 1776 r.J. C. Breitkopf założył wytwórnię papierów dekoracyjnych, w której ofercie były m.in. papiery „tureckie”. Breitkopf opanował sztukę marmurkowania do perfekcji. Pod koniec XVIII w.w Weimarze powstała fabryka Carla Friedricha Eggebrechta , która zajmowała się produkcją marmurków przeznaczonych do dekoracji ścian (il. 5, 6). We Włoszech marmurki nie cieszyły się zbyt wielką popularnością, sporadycznie używano ich w domach do wyklejania mebli. Pochodzące z końca XVIII w. przykłady marmurkowych kart przybyszowych charakteryzują się jasną kolorystyką i innym niż w pozostałych krajach europejskich sposobem wykonania, który sprawił, że zaczęto je określać mianem „włoskich”. Wytwarzaniem ich zajmowali się rzemieślnicy, którzy wcześniej zajmowali się produkcją innego rodzaju papierów dekoracyjnych, m.in. Remondini W katalogu firmy z 1791 roku zamieszczono próbki papieru nazwanego marmorata (monochromatyczne) marmorata reale (wielokolorowe). W Wielkiej Brytanii marmurki znane były już na pocz. XVII w. głównie za pośrednictwem pamiętników angielskich podróżników oraz opisu autorstwa Francisa Bacona opublikowanego w Sylva Sylvarum. W 1662 r. John Evelyn zaprezentował Royal Society dokładny przepis na wykonanie papieru marmurkowego "pennaches". Określenie to wywodzi się z Francji i było nazwą specyficznego motywu wzorowanego na płatkach jednego z gatunków tulipanów. W 1731 r.Samuel Pope otrzymał przywilej na ozdabianie rachunków, not bankowych i handlowych dekoracją marmurkową, co miało zapobiec fałszerstwom. Produkcja papierów marmurkowych na Wyspach Brytyjskich zaczęła się znacznie później niż w innych krajach Europy. W XVII w. papiery te sprowadzano z Niderlandów i Niemiec, często przy okazji importu holenderskich zabawek, które były w nie pakowane. Pozyskane w ten sposób papiery (zazwyczaj o wymiarach 432 × 343 mm – format nazywany w Anglii foolscalp) prasowano i sprzedawano introligatorom. Ze względu na swoje pochodzenie papiery te nazywano "Old Dutch". W 1738 r. został w Londynie opublikowany pierwszy przepis na wykonanie papieru marmurkowego oraz wraz z ilustracją, która przedstawiała niezbędne narzędzia (il. 7). Jednym z ważniejszych angielskich wytwórców papierów marmurkowych był John Baskerville. Papiery jemu przypisywane można znaleźć w oprawach wielu wydanych przez niego książek, zazwyczaj stosował je jako karty przybyszowe (il. 8). Miały one tak nieregularne wzory, że obserwując obie karty przybyszowe jednego dzieła można odnieść wrażenie, że zostały wykonane z dwóch różnych arkuszy dekoracyjnego papieru. Marmurki te charakteryzują się bladymi kolorami, przyczyna tego tkwiła prawdopodobnie w stosowaniu zbyt rzadkiego roztworu gumy traganckiej (przygotowanie odpowiedniego roztworu wymagało umiejętności i doświadczenia, których Baskerville prawdopodobnie nie posiadał). Istnieje również teoria, że ze względów oszczędnościowych rozcieńczał farby wodą i żółcią wołową. Zbyt rozwodnione farby wsiąkały w strukturę papieru i stawały się matowe zamiast tworzyć delikatnie lśniącą powierzchnię charakterystyczną dla marmurków. Prawdopodobnie oszczędność twórcy posunęła się do tego stopnia, że do marmurkowania używał farb drukarskich. Jeżeli ta teoria jest prawdą, to stosowanie farb o spoiwie olejnym w marmurkowaniu zaczęło się sto lat wcześniej niż się powszechnie uważa. Inni osiemnastowieczni angielscy wytwórcy papierów marmurkowych znani z nazwiska to: Robert Dossie, Henry Houseman,Samuel Hervey. Pierwsze poważne przedsiębiorstwo pojawiło się w Londynie dopiero w 1788 r., a jego właścicielem był John Davis. Fabryka funkcjonowała jeszcze w XIX wieku. Oprócz niego funkcjonowały tam manufaktury Williama Heatha (1790 - 1830) i od 1799 r. - Johna Poola i Johna Sheelera.
Technika wykonania
Proces wykonywania papierów marmurkowych jest skomplikowany i wymaga wprawy i doświadczenia. Sposób wykonania papierów marmurkowych oparto na podręczniku Woolnougha, który jest uważany za jedno z najważniejszych dzieł na ten temat. Najważniejszym etapem jest przygotowanie tzw. gruntu, w tym celu należy ok. 0.5 kg gumy traganckiej (używano też odpowiednio przygotowanych nasion babki płesznik) zalać 9 l krystalicznie czystej wody (deszczówka lub przegotowana i wystudzona woda), roztwór zostawić na ok. 12 godz. Po upływie tego czasu roztwór należy bardzo dokładnie wymieszać (3, 4-krotnie co kilka godzin). Stopniowo dodaje się pewną ilość wody, aby roztwór nie był za gęsty. Grunt jest do użycia po 48 godz., jednak najlepsze właściwości ma po 72 godz. Przed użyciem gumę należało jeszcze rozcieńczyć i przecisnąć przez dość gęste sito. Ponadto do wykonania marmurków niezbędna była żółć wołowa i pigmenty, które musiały być dokładnie utarte, najlepiej z dodatkiem specjalnie przygotowanego wosku pszczelego. Za odpowiednie do wykonania marmurków uznawano : karmin, cynober, sienę paloną, indygo, ultramarynę, błękit pruski. Sprzętem potrzebnym do wytwarzania marmurków były drewniane kuwety, które naturalnie musiały być szczelne i mieć gładkie dno ułatwiające użycie narzędzi. Rozmiar kuwety powinien był być większy od arkusza papieru, na którym wykonywano wzór. Użycie zbyt małej kuwety mogło spowodować zdeformowanie wzoru na brzegach arkusza. Z narzędzi, najbardziej popularne były grzebienie, których ząbki wykonywano z mosiądzu, a ich rozstaw zależny był od rodzaju wzoru, jaki chciano uzyskać (il. 9). Innym popularnym narzędziem były różnego rodzaju pędzle, którymi nakrapiano farby na grunt, a także patyczki, sztyfty itp. (il. 10). W dawnych przepisach nie uwzględniano ałunu stosowanego współcześnie do przeklejenia papieru przed marmurkowaniem. Można to wytłumaczyć faktem zawartości ałunu w strukturze dawnego papieru, który wprowadzano podczas jego produkcji. Na tak przygotowanym gruncie, wykonywano odpowiedni wzór. w zależności od tego, czy używano do tego narzędzi, czy też wzór powstawał samoistnie można podzielić papiery marmurkowe na kilka rodzajów.
Rodzaje papierów marmurkowych
- papier marmurkowy turecki (marmurek kamienisty)
- papier marmurkowy włoski
- papier marmurkowy hiszpański (marmurek falisty)
- papier marmurkowy narzędziowy (ślimakowy, grzebieniowy)
- papier marmurkowy olejowy
- Suminagashi
Grafika
il. 1. Karta 27 z alba amicorum Johanna Joachima Prack von Ascha (1587 – 1612).
il. 2. Karta 53 z alba amicorum Johanna Joachima Prack von Ascha (1587 – 1612).
il. 3. Plansza z Wielkiej Encyklopedii Francuskiej przedstawiająca warsztat i narzędzia do marmurkowania papierów.
il. 4. Plansza z Wielkiej Encyklopedii Francuskiej przedstawiająca warsztat wraz z wyposażeniem potrzebnym do marmurkowania papierów.
il. 5. Próbki papierów marmurkowych z fabryki C. F. Eggebrechta.
il. 6. Projekt dekoracji ściany papierami marmurkowymi zamieszczone w Journal des Luxus und der Moden.
il. 7. Miedzioryt przedstawiający narzędzia potrzebne do wykonania papieru marmurkowego.
il. 8. Papier marmurkowy wykonany prawdopodobnie przez Johan Baskerville‟a.
il. 9. Dziewiętnastowieczny warsztat wytwórcy papierów marmurkowych.
il. 10. Nakrapianie kolorów na grunt.
Przypisy
- Adams C. M. Some notes on the Art of Marbling Paper in the Seventeenth Century, Nowy Jork, 1947.
- Archer – Parré C., Dick M., John Baskerville: Art and Industry of the Englighnement, Oksford, 2018.
- Bacon F.Sylva Sylvarum. 2nd ed. Londyn, 1628.
- Beckmann J., A History of inventions and Discoveries, Londyn, 1817, vol. III.
- Dossie R., The Handmaid of the Arts, Londyn, 1764, s. 413-416 źródło: https://archive.org/details/handmaidtoarts01doss [dostęp: 15. 05. 2018 r.]
- Haemmerle A. von, Buntpapiere: Herrkomen, Geshichte, Techniken, Beziehungenzur Kunst, Monachium, 1961.
- Marks P. J. M., An Anthology of decorated papers: a Sourcebook for designers, Londyn, 2015.
- Smith H. Pamela, Findlen Paula, Merchants. Commerce, Science, and Art in Early Modern Europe, Lonyn, Nowy Jork, 2002.
- Siemieniako E., Praca magisterska teoretyczno-badawcza: Dekoracyjne papiery ręcznie wykonywane stosowane w oprawach książek od XV do XVIII w. Katalog zbiorów papierów dekoracyjnych w oprawach książek Biblioteki Kórnickiej PAN, wydruk komputerowy,(promotor: M. Pronobis-Gajdzis), UMK, Toruń 2018.
- Windyka T., Papiery wzorzyste. Katalog zbiorów Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju, Duszniki Zdrój, 2002.
- Wolfe R. J., Marbled Papers: Its History, Techniques and Patterns, Filadelfia, 1990.
- Woolnough C., The Whole Art of Marbling as Applied to Paper, Book Edges, etc., Londyn, 1881.
Autor: MPG
