Łańcuchowe oprawy

Określenie powiązane z tzw. księgami łańcuchowymi (z łac. libri catenati), których oprawy zaopatrzone są w łańcuch (zazwyczaj długi na kilkadziesiąt cm) połączony ze strukturą mebla pulpitowego. Rozwiązanie to miało na celu zapobieżenie przemieszczaniu w obrębie biblioteki, a zwłaszcza zabieraniu z niej, takich ksiąg. Biblioteki pulpitowe pojawiły się w XIII w. na uniwersytetach, a następnie w librariach klasztornych i kościelnych. W zależności od formy mebli (pulpity jednostronne i dwustronne, z półkami na książki – lub bez nich – ulokowanymi nad lub pod pulpitem) łańcuchy montowano przy górnej lub dolnej krawędzi tylnej okładziny (sporadycznie w innym miejscu, np. przy zewnętrznej krawędzi okładziny). Zróżnicowana była też forma żelaznego uszka, którego przybijano jednym bądź dwoma gwoździami do deski oprawy i połączonego z pierwszym ogniwem łańcucha. Wraz z upowszechnianiem się książki (w tym zwłaszcza relatywnie tanich druków) w XVI w., co wymagało przeorganizowania wnętrz bibliotecznych, zaczęto rezygnować z pulpitów na rzecz szaf i regałów. Przez całe stulecie zdarzały się jednak przypadki zamawiania łańcuchów do nowo nabywanych – cenniejszych i większych – ksiąg w oprawach z desek (np. u schyłku XVI w. w Bibliotece Akademii Krakowskiej). Najdłużej, jak można przypuszczać, zaopatrywano w łańcuchy niektóre księgi chorałowe w klasztorach. Tam, gdzie księgi demontowano z pulpitów i przenoszono na nowe meble, zazwyczaj pozbywano je łańcuchów (wraz z uszkami lub bez nich – by nie ryzykować uszkodzeniem opraw).

W konsekwencji do dziś zachował się nikły procent kompletnych ł. o.; znacznie częściej spotyka się oprawy z pozostawionym uszkiem, najczęściej zaś – ze śladami po nim. Przetrwały też bardzo nieliczne biblioteki pulpitowe z XV-XVI w., np. biblioteka katedralna w Lincoln (2 ćw. XV w.), biblioteka katedralna w Hereford (XV-pocz. XVI w.), Biblioteca Malatestiana w Cesenie (poł. XV w.), biblioteka kościoła św. Walburga w Zupfen (Niderlandy, lata 60. XVI w.), czy arcydzieło architektury nowożytnej – Biblioteca Medicea Laurenziana we Florencji (wnętrze: 1524-1534, ukończona: 1571).

Na terenie dzisiejszej Polski najdłużej zachowała się biblioteka kościoła mariackiego w Złotoryi z kon. XV w., pomnażana o nowe druki przez cały XVI w., lecz rozebrana na pocz. XX w. (tamtejsze księgi z kompletnymi łańcuchami przetrwały w BN Warszawa i Bibliotece Polskiej w Paryżu). Podobne woluminy z XIII-kon. XVI w. spotkać można w każdej większej bibliotece naukowej lub kościelnej.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Łańcuch
Okucia

Grafika

Typowy przykład średniowiecznej oprawy łańcuchowej, XIV w., Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, fot. A. Wagner
Późne przykłady opraw łańcuchowych z biblioteki kościoła mariackiego w Złotoryi, 2 poł. XVI w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Oprawy łańcuchowe na pulpitach z XV-XVI w. w kościele mariackim w Złotoryi, fot. archiwalna
Oprawy łańcuchowe na pulpitach w bibliotece uniwersyteckiej w Lejdzie, miedzioryt z pocz. XVII w.