Papier

Papier

Wytwór papierowy. Tworzywo włókniste utworzone z odpowiednio przygotowanych, uformowanych, odwodnionych i wysuszonych włókien roślinnych, niekiedy z udziałem włókien zwierzęcych, mineralnych i syntetycznych, z ewentualnym dodatkiem wypełniaczy, środków zaklejających, barwników oraz innych środków pomocniczych. Papier jest wytwarzany w formie arkuszy lub wstęgi nawijanej w zwoje. W dawnym papiernictwie podstawowym surowcem włóknistym były szmaty. Współcześnie półproduktami stosowanymi do wyrobu papieru są masy włókniste, które różnią się przede wszystkim składem chemicznym, głównie zawartością celulozy i ligniny. Masy włókniste pierwotne, uzyskiwane są bezpośrednio z surowca roślinnego w procesie rozwłókniania mechanicznego (udział ligniny zbliżony do występującego w drewnie) lub chemicznego (ze znikomą zawartością ligniny). Stosowane są także jako surowiec masy wtórne, są to masy włókniste otrzymane z papieru odzyskanego (ang. recovered paper)tzw. makulatury.

Oprócz włókien organicznych w skład papieru wchodzą wypełniacze organiczne: np. skrobia ziemniaczana i wypełniacze nieorganiczne – mineralne: kaolin, talk, gips, kreda oraz barwniki.

Na jakość i trwałość papieru ma wpływ długość włókien celulozowych, np. włókna pochodzące z lnu mają do 32 mm, bawełniane i konopne do 25 mm a sosnowe i świerkowe tylko 3,5 mm. Istotna jest także technologia uzyskiwania celulozy i produkcji papieru. Obecność w masie papierniczej siarczanów i siarczynów i ich pozostałość w papierze przyspiesza starzenie papieru.

Gramatura papieru i jego nowa definicja

Do 2002 r. jednostką określająca papier była jego gramatura, czyli masa jednego metra kwadratowego i wg normy międzynarodowej ISO 4046; 1978 wynosiła ona do 225 g/m², a wg (obecnie zdezaktualizowanej) normy polskiej PN-P-50007:1987 - do 250 g/m². Gramatura większa od w/w określała tekturę. Obecnie wycofano się z tego podziału, a także z określeniem papieru jako wytworu jednowarstwowego. W związku z tym proponuje się określać papier jako wyrób papierowy o stosunkowo niskiej sztywności i małej masie przeznaczony do pisania, drukowania, z wyłaczeniem opakowań sztywnych o dużej masie, a także przeznaczony do celów higienicznych i technicznych. Jednak znormalizowany międzynarodowy podział wyrobów papierowych w g normy ISO 4046; 1978 mimo, że nieobowiązujący jest stosowany niemalże we wszystkich krajach Europy i zaleca dzielić wyroby papierowe na:

• papier - do 225 g/m²
• tekturę - powyżej 225 g/m²

W niektórych krajach stosowane są podziały zwyczajowe:

• Polska (bibułka do 28 g/m²; papier od 29g/m² - 160g/m², kartony od 161g/m² - 315g/m², tektura powyżej 315g/m²
• Niemcy (papier od 7g/m² - 150g/m², kartony od 151g/m² - 600g/m², tektura powyżej 600g/m²
• Szwajcaria (papier do 150g/m², kartony od 160g/m² - 700g/m², tektura powyżej 800g/m² - 2400g/m²

Historia

Papier został wynaleziony w Chinach na początku naszej ery, był wytwarzany ze szmat jedwabnych i lnianych. Po bitwie nad rzeką Tałas w 751 r. Arabowie wzięli do niewoli chińskich papierników, od których przejęli technologię sporządzania papieru. Najstarszą europejską wytwórnią papieru jest papiernia w Fabriano (we Włoszech) założona w 1268 roku.

Papier sporządzano ze szmat, które rozdrabniano mechanicznie przy pomocy ubijarek (stęp). Masę papierniczą ręcznie czerpano z kadzi sitem, a następnie odciskano i suszono. Następnie papier zaklejano klejem pochodzenia zwierzęcego (żelatyna). Dla identyfikacji wytwórcy na sicie naszywano znak, który w papierze odzwierciedlał się jako znak wodny (filigran).

Proces produkcji papieru uległ przyspieszeniu po wprowadzeniu około 1670 roku nowej maszyny tzw. „Holendra”. Maszyna umożliwiała mielenie surowca do postaci pulpy za pomocą noży umieszczonych w kadzi. W 1799 Nicholas-Louis Robert opatentował maszynę papierniczą, która w miejsce ręcznego czerpania pojedynczych arkuszy wytwarzała ciągłą wstęgę papieru. Po kolejnych ulepszeniach, w l. 20. XIX w. rozpoczęto przemysłową produkcję papieru.

Odpowiedzią na brak surowców było zastosowanie przez Friedricha Gottloba Kellera w 1844 r. celulozy uzyskanej przez mechaniczne starcie drewna oraz chemiczna przeróbka drewna opracowana w 1854 r. przez Ch. Watta i H. Burgessa. W tej metodzie włókna gotowano z chemikaliami w wielkich zbiornikach pod ciśnieniem. W 1867 r. Heinrich Voelter i Johann Matthäus Voith przedstawili na wystawie w Paryżu urządzenie do produkcji papieru maszynowego z celulozy. Od tego czasu produkcja papieru stała się masowa.

Niektóre rodzaje papieru

Papier czerpany

(papier ręcznie czerpany) (niem. Handbütten, Büttenpapier)

Papier wykonywany tradycyjnymi technikami przez ręczne czerpanie masy papierniczej. W dawnych czasach wykonywany ze szmat, współcześnie także z celulozy, bez dodatków lub z ich niewielkim udziałem. Może być niezaklejany, zaklejany powierzchniowo lub z klejem dodanym do masy papierniczej. Ze względu na długie włókna nieregularnie ułożone cechuje się dużą wytrzymałością.

Papier czerpany na sicie żeberkowym ma znaki wodne: żeberka, a może mieć także filigran. Do odsączania arkusze są przekładane arkuszami filcu, wskutek prasowania na papierze może odcisnąć się faktura tkaniny. Ręczne czerpanie skutkuje pozostawieniem nieregularnych brzegów, tzw. czerpów.

Papier maszynowy

Papier produkowany na maszynach papierniczych, najczęściej z celulozy z drewna, z dużą ilością wypełniaczy oraz klejem. Cechuje się wyraźnym kierunkiem, związanym z układaniem się włókien celulozy na poruszającym się sicie. Papiery produkowane są w dużej gamie gatunków, gramatur, odcieni, gładkości, są zróżnicowane pod względem wytrzymałości i trwałości.

Papier welinowy

(niem. Velinpapier)

Papier nie posiadający żeberek, czerpany na sicie siatkowym. Ramkę czerpalniczą zbudowaną nie z drutów przeplecionych co kilka centymetrów lecz z jednolitej miedzianej siatki (tzw. sito welinowe) jako pierwszy zastosował drukarz John Baskerville w 1750 roku. Nazwę papier welinowy używano głównie dla papieru wykonywanego maszynowo w pierwszej połowie XIX w., gładkiego, bez żeberek.

Papier żeberkowy

(niem. Büttenpapier)

Papier wytwarzany na sicie zbudowanym z równoległych miedzianych drutów, które powodują niejednolite osadzanie się włókien celulozy. Oglądany pod światło ukazuje prążki będące skutkiem niejednolitej grubości papieru.

Ręcznie czerpane papiery są przeważnie żeberkowe, współcześnie także niektóre papiery maszynowe wyższej jakości są wytwarzane na sicie zbudowanym z drucików i mają żeberka.

Papier japoński

(niem. Japanpapier)

Ręcznie czerpany papier produkcji japońskiej, np. Kozo (wytwarzany z morwy), Mitsumata i Gampi, długowłóknisty, wysokiej jakości. Stosowany w wydawnictwach bibliofilskich, pracach konserwatorskich i oprawach luksusowych.

Pelur

Cienki papier, tzw. pelur, o gramaturze 30-40 g/m² i pewnej przejrzystości, przeznaczony do pisania na maszynie w kilku kopiach. Był wykorzystywany do wzmacniania i uzupełniania papieru, współcześnie jest wypierany przez bibułkę japońską.

Papier w introligatorstwie

Papier jest podstawowym materiałem introligatorskim. Począwszy od epoki nowożytnej niemal wszystkie książki i czasopisma są drukowane na papierze, także wyroby galanteryjne, takie jak zeszyty, notesy i bloki są wykonane z papieru.

Papiery ręcznie czerpane mają chaotycznie ułożone włókna, natomiast podczas produkcji papieru na długim sicie maszynowym włókna celulozy układają się wzdłuż biegu sita. W konsekwencji papiery maszynowe są mocniejsze wzdłuż kierunku produkcji. Jednak po zwilżeniu rozciągają się w kierunku poprzecznym do długości, dlatego, by uniknąć zmarszczek rozciągniętego papieru, w oprawie zaleca się dopasowywać kierunek papieru (tj. wzdłuż włókien) do wysokości książki.

Papier jest wykorzystywany na elementy dodawane przez introligatorów, zwłaszcza na wyklejki i karty ochronne, obłóczki i obwoluty oraz cienkie okładki broszurowe. Z papieru wykonywane są także elementy pomocnicze, takie jak falce (paski wzmacniające), paski naklejane na grzbiet, woreczki, kontry.

Na wyklejki i karty ochronne stosowane są papiery drukowe, papiery szlachetne, żeberkowe lub bez żeberek, papiery ręcznie czerpane. Mają one naturalną barwę, zwykle zbliżoną do barwy papieru w bloku książki lub są od niego ciemniejsze, stosowane są także papiery barwne i dekorowane.

Papier przeznaczony na obleczenie okładki zwykle jest dekorowany lub zadrukowany. Dla zabezpieczenia przed ścieraniem bywa woskowany, lakierowany albo laminowany. Produkowane są także papiery z mieszaniny włókien celulozowych oraz syntetycznych: polioctanowych, polimetakrylowych, poliamidowych, poliestrowych.

Papiery były także używane do oklejania różnych przedmiotów galanteryjnych (np. pudełka, futerały), zarówno z wierzchu jak i od środka.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Materiały obleczeniowe opraw
Całopapierowe oprawy
Papiery dekoracyjne

Grafika

• 

  Obrazek 1

Przypisy

1. Mała historia papieru, http://historiapapieru.yum.pl/sitemap.html
2. R. Szczęsny, Materiałoznawstwo introligatorskie, Warszawa 1983, s. 21-26, 29-33.
3. G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 122.
4. Jakucewicz S., Wstęp do papiernictwa, Warszawa 2014.
5. Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny, Ossolineum 1986.

---

Autor: E.P.