Secesyjne oprawy

(ang. art nouveau bindings, fr. art nouveau reliures, niem. Jugendstil-Einbände)

Oprawy powstałe między l. 90. XIX a ok. 1920 r., o dekoracji wpisującej się w prąd stylowy, który w introligatorstwie zrywał ze zdobnictwem historyzującym na rzecz form nowatorskich. Wśród nich wyodrębnia się m.in. linearyzm i płaszczyznowość, płynny i giętki kontur (w późniejszej fazie stylu niekiedy przechodzący geometryzację) oraz dekoracyjność i częste komplikowanie układów kompozycyjnych.

Na gruncie introligatorstwa zjawiska zapowiadające styl secesyjny wystąpiły równolegle we Francji i Anglii w l. 80-pocz. l. 90. XIX w. W okresie tym wybitny rzemieślnik franc. Henri Marius Michel zasłynął doskonałymi technicznie oprawami mozaikowymi m.in. z dekoracją floralną parlante o płynnych, wijących się formach. Z kolei w 1893 r. reprezentant ang. ruchu Arts and Crafts, Thomas J. Cobden-Sanderson, założył introligatornię Doves Bindery, w której pod jego kierunkiem tworzono oprawy m.in. o linearnej i zornamentalizowanej dekoracji floralnej. Rozwiązania zapoczątkowane w tych pracowniach, wraz z charakterystycznym językiem formalnym art nouveau, jaki na przełomie XIX-XX w. upowszechnił się w praktycznie wszystkich dziedzinach sztuk zdobniczych, znalazły licznych kontynuatorów i naśladowców. Mozaiki z miękko wijących się kwiatów i pnączy o zazwyczaj asymetrycznym układzie ukazywali na swych oprawach Pétrus Ruban i Charles Meunier, zaliczani wraz z Michelem do „introligatorskiego triumwiratu” francuskiej Belle Époque. Oprawy mozaikowe z barwionych i modelowanych skór o kompozycjach obejmujących obie okładziny i grzbiet tworzył reprezentant introligatorskiej École de Nancy – René Wiener. Do dzieł Cobden-Sandersona nawiązywał zaś Jules Chadel w oprawach o symetrycznej, linearnej dekoracji wzbogaconej drobnymi, „jubilerskimi” detalami. Stricte linearne, zazwyczaj uproszczone, formy wstęgowe o czytelnych odniesieniach do motywów roślinnych otrzymała dekoracja na oprawach projektowanych na przeł. XIX-XX w. przez słynnego architekta belgijskiego, Henry’ego van de Velde. W kon. XIX w. nowy styl rozkwitł w kręgu niemieckim, na co wpływ wywarły m.in. dzieła introligatora i tegumentologa, Paula Kerstena, popularyzowane w tamtejszych czasopismach artystycznych, jak „Deutsche Kunst und Dekoration”. O ile dekoracja niemieckich opraw z ok. 1900 r. cechuje się na ogół płynną linią i upodobaniem do motywów floralnych, o tyle w austriackich oprawach powstałych przed I wojną światową w kręgu Wiener Werkstätte widać już – znamienną dla Secesji Wiedeńskiej – geometryzację i linearyzm. Dzieła te zapowiadały estetykę dojrzałego modernizmu, sytuującego się w opozycji do przeważnie wybujałych dekoracji secesyjnych.

Równocześnie jednak od schyłku XIX w., aż po ok. 1920 r., typowe formy secesyjne zyskały w całej Europie olbrzymią popularność w zdobnictwie wydawniczych opraw. Niejednokrotnie dzieła te cechuje wysoki poziom artystyczny, zawdzięczany m.in. projektom znakomitych artystów (np. Aubrey Beardsley). Liczne wartościowe realizacje w tym zakresie powstały też dla polskich publikacji, np. Quo vadis H. Sienkiewicza (1902, introligator – Karol Wójcik), Duma o hetmanie S. Żeromskiego (1909, proj. Edward Okuń) czy Żywoty świętych pańskich P. Skargi (1911, introligator – Karol Miarka). Walor dekoracyjny ornamentów i motywów figuralnych o secesyjnej stylizacji wyzyskano też w niezliczonych, broszurowych okładkach książek i czasopism z pierwszego kilkunastolecia XX w.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Parlante oprawy
Wydawnicze oprawy

Grafika

Oprawa mozaikowa z dekoracją floralną, Henri Marius Michel, kon. XIX w., fot. wg Devaux 1977
Oprawa ze złoconą dekoracją floralną, Thomas J. Cobden-Sanderson, 1890, repr. wg Sotheby's 1995
Oprawa mozaikowa z dekoracją secesyjną, Jules Chadel, ok. 1900, repr. wg Devauchelle 1995
Oprawa mozaikowa z dekoracją secesyjną, Paul Classens wg proj. Henry'ego van de Velde, 1900, kolekcja Michela Wittocka, repr. wg Wittock 2008
Oprawy mozaikowe z dekoracją secesyjną, Charles Meunier, 1906, kolekcja Michela Wittocka, repr. wg Wittock 2008
Przykłady opraw o dekoracji secesyjnej autorstwa Paula Kerstnera, 1899 r., fot. wg "Deutsche Kunst und Dekoration", 1900, H. 4.
Oprawa wydawnicza Quo vadis Henryka Sienkiewicza, 1902, introligator - Karol Wójcik, repr. wg Łysiak 2004
Oprawa wydawnicza z dekoracją w stylu secesyjnym, Jan Recmanik, 1906, repr. wg Pokorzyńska 2014
Oprawa wydawnicza Dumy o hetmanie Stefana Żeromskiego, 1909, proj. Edward Okuń, repr. wg Łysiak 2004
Oprawa mozaikowa z dekoracją secesyjną, Jan Recmanik, 1911, repr. wg Pokorzyńska 2014
Oprawa wydawnicza, Jan Puget, 1901.
Niemiecka oprawa wydawnicza z dekoracją secesyjną, pocz. XX w.