Kapitałka: Różnice pomiędzy wersjami
| Linia 21: | Linia 21: | ||
| − | ==Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne== | + | ==1. Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne== |
| − | ===1. kapitałka koptyjska=== | + | ===1.1. kapitałka koptyjska=== |
Kapitałka koptyjska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Wśród nielicznych zachowanych kodeksów koptyjskich nie jest znany żaden posiadający całą kapitałkę. W opisach wczesnych wieloskładkowych kodeksów koptyjskich pochodzących z okresu od powstania chrześcijańskich koptyjskich społeczności, jako części Imperium Bizantyjskiego około II w. n. e. aż do podboju arabskiego w połowie VII wieku wspomina się (J.A.Szirmai) jedynie o zachowanych śladach wraz z resztkami kolorowych nici po szyciu nieokreślonych kapitałek. Podobnie nie zachowały się kapitałki w późnych kodeksach koptyjskich pochodzących z okresu represji arabskich wobec Koptów w VII ‒ XI w. Przeprowadzona analiza pozostałości po kapitałkach pozwoliła stwierdzić (Szirmai), że najpowszechniejszym sposobem ich wykonywania był ścieg łańcuszkowy (link stitch) z łańcuszkiem pojedynczym lub podwójnym, którego szycie przedłużone było nieznacznie na krawędzi obu okładzin (il. 1). | Kapitałka koptyjska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Wśród nielicznych zachowanych kodeksów koptyjskich nie jest znany żaden posiadający całą kapitałkę. W opisach wczesnych wieloskładkowych kodeksów koptyjskich pochodzących z okresu od powstania chrześcijańskich koptyjskich społeczności, jako części Imperium Bizantyjskiego około II w. n. e. aż do podboju arabskiego w połowie VII wieku wspomina się (J.A.Szirmai) jedynie o zachowanych śladach wraz z resztkami kolorowych nici po szyciu nieokreślonych kapitałek. Podobnie nie zachowały się kapitałki w późnych kodeksach koptyjskich pochodzących z okresu represji arabskich wobec Koptów w VII ‒ XI w. Przeprowadzona analiza pozostałości po kapitałkach pozwoliła stwierdzić (Szirmai), że najpowszechniejszym sposobem ich wykonywania był ścieg łańcuszkowy (link stitch) z łańcuszkiem pojedynczym lub podwójnym, którego szycie przedłużone było nieznacznie na krawędzi obu okładzin (il. 1). | ||
Odmianą tej kapitałki mogą być kapitałki zidentyfikowane w kodeksach z Hamuli (Petersen). Modyfikacja w pierwszym przypadku polega na szyciu wykonanym na zabezpieczonym wcześniej tkaniną grzbiecie, w drugim na wprowadzeniu sznurkowego rdzenia składającego się z jednego lub dwóch sznurków (il. 2).Tak przygotowane bazy kapitałek obszywano barwnymi nićmi. Ustalono (T.Petersen),że kapitałki koptyjskie często były czerwone i zielone. Odnotowano także (Petersen) duże podobieństwo pomiędzy kapitałką koptyjską a etiopską, islamską i jedną z odmian kapitałki bizantyjskiej. | Odmianą tej kapitałki mogą być kapitałki zidentyfikowane w kodeksach z Hamuli (Petersen). Modyfikacja w pierwszym przypadku polega na szyciu wykonanym na zabezpieczonym wcześniej tkaniną grzbiecie, w drugim na wprowadzeniu sznurkowego rdzenia składającego się z jednego lub dwóch sznurków (il. 2).Tak przygotowane bazy kapitałek obszywano barwnymi nićmi. Ustalono (T.Petersen),że kapitałki koptyjskie często były czerwone i zielone. Odnotowano także (Petersen) duże podobieństwo pomiędzy kapitałką koptyjską a etiopską, islamską i jedną z odmian kapitałki bizantyjskiej. | ||
| − | ===2. kapitałka etiopska=== | + | ===1.2. kapitałka etiopska=== |
Kapitałka etiopska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy etiopskie zalicza się (Szirmai) do grupy kodeksów dziedzictwa krajów Morza Śródziemnego ze względu na fakt, że przez wieki Etiopia miała kontakt z kościołem koptyjskim i Bizancjum i była pod silnym wpływem ich kultury. Pierwsze kodeksy etiopskie powstały ok. IV w., tj. po dotarciu do Etiopii chrześcijaństwa, za pośrednictwem syryjskich misjonarzy. Arabski podbój Egiptu w VII wieku odseparował Etiopię od większości chrześcijan na 600 ‒ 700 lat i dopiero ok. XVI w. księgi z tego kraju zaczęły trafiać do Europy. Większość znanych dziś przykładów kodeksów etiopskich pochodzi z XVI ‒ XIX wieku, jednak istnieją także starsze egzemplarze. Są to obiekty głównie o tematyce religijnej spisane w języku Ghe’ez, w wielu przypadkach zdobione barwnymi miniaturami. Szycie bloku jest łańcuszkowe z nicią zamocowaną w drewnianych okładzinach obleczonych w skórę. | Kapitałka etiopska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy etiopskie zalicza się (Szirmai) do grupy kodeksów dziedzictwa krajów Morza Śródziemnego ze względu na fakt, że przez wieki Etiopia miała kontakt z kościołem koptyjskim i Bizancjum i była pod silnym wpływem ich kultury. Pierwsze kodeksy etiopskie powstały ok. IV w., tj. po dotarciu do Etiopii chrześcijaństwa, za pośrednictwem syryjskich misjonarzy. Arabski podbój Egiptu w VII wieku odseparował Etiopię od większości chrześcijan na 600 ‒ 700 lat i dopiero ok. XVI w. księgi z tego kraju zaczęły trafiać do Europy. Większość znanych dziś przykładów kodeksów etiopskich pochodzi z XVI ‒ XIX wieku, jednak istnieją także starsze egzemplarze. Są to obiekty głównie o tematyce religijnej spisane w języku Ghe’ez, w wielu przypadkach zdobione barwnymi miniaturami. Szycie bloku jest łańcuszkowe z nicią zamocowaną w drewnianych okładzinach obleczonych w skórę. | ||
Kapitałki etiopskie montowane były przy kodeksach po ich oprawieniu, zatem są one raczej elementem oprawy, a nie bloku. Składają się one z dwóch charakterystycznie splecionych ze sobą pasków skóry o szerokości od 6 ‒ 10 mm (il. 3) i przedłużonych poza grzbiet o 40 ‒ 60 mm. | Kapitałki etiopskie montowane były przy kodeksach po ich oprawieniu, zatem są one raczej elementem oprawy, a nie bloku. Składają się one z dwóch charakterystycznie splecionych ze sobą pasków skóry o szerokości od 6 ‒ 10 mm (il. 3) i przedłużonych poza grzbiet o 40 ‒ 60 mm. | ||
Rzemienie mogły być barwione na jeden lub dwa kolory. Doszywano je do bloku przez składki i obleczenie grzbietu, co było widoczne na grzbietach opraw (il. 4). Nić doszywająca kapitałkę mogła być wykonana z jelita i często jest inna niż nić szycia bloku. | Rzemienie mogły być barwione na jeden lub dwa kolory. Doszywano je do bloku przez składki i obleczenie grzbietu, co było widoczne na grzbietach opraw (il. 4). Nić doszywająca kapitałkę mogła być wykonana z jelita i często jest inna niż nić szycia bloku. | ||
| − | ===3. kapitałka islamska=== | + | ===1.3. kapitałka islamska=== |
Kapitałka islamska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy islamskie zalicza się do dziedzictwa obszaru Morza Śródziemnego ze względu na powiązania z nimi kodeksów etiopskich, a także na fakt, że rozkwit arabskiego introligatorstwa przypada na okres islamskiego podboju Bliskiego Wschodu, Bizancjum, Egiptu i Północnej Afryki w VII w. | Kapitałka islamska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy islamskie zalicza się do dziedzictwa obszaru Morza Śródziemnego ze względu na powiązania z nimi kodeksów etiopskich, a także na fakt, że rozkwit arabskiego introligatorstwa przypada na okres islamskiego podboju Bliskiego Wschodu, Bizancjum, Egiptu i Północnej Afryki w VII w. | ||
Budowa kapitałek islamskich przez stulecia pozostała w dużej mierze niezmieniona, z wyjątkiem rzadkich, nietypowych rozwiązań. Tradycyjne kapitałki wykonywano na rdzeniu z paska skóry umieszczonego na krawędzi bloku przy grzbiecie i zadzierzgiwanego o składki, przez co uzyskiwano bazę kapitałki, oplecioną nicią stanowiącą swoistą osnowę (ang. warp)(il.5a). Następnie zazwyczaj dwa kolory, jedwabnych nici tworzących wątek (ang. weft) przeplatano przez osnowę (il.5b), uzyskując najczęściej wzór zygzaka (il. 6) lub rzadziej inny (il.7). Niekiedy skórzany rdzeń bazy doklejano do grzbietu. Długość rdzenia jest zwykle równa szerokości grzbietu, lecz czasami mógł on być dłuższy, pozostawiano go takim celowo i doklejano lub doszywano do zewnętrznych kart lub scezury (il. 8). Oprócz skóry, rdzenie mogły być wykonane ze zwiniętego pergaminu, skręconych nici, paska tkaniny lub sztywnego materiału roślinnego, np. bambusa lub trzciny ‒ takie rozwiązania są częstsze w rękopisach z południowowschodniej Azji (il. 9). W bardzo rzadkich przypadkach w ogóle nie stosowano rdzenia. Nić doszywającą rdzeń (szycie konstrukcyjne) zwykle mocowano przez dowiązanie jej do jednej z zewnętrznych składek wewnątrz lub na zewnątrz bloku. Szycie rozpoczynano na rdzeniu od strony bloku i prowadzono w stronę grzbietu. Nić wprowadzano w składki około 30 – 40 mm od krawędzi bloku, czasem z wykonaniem podwójnych pętli w każdej składce dla stworzenia bardziej zwartej osnowy. Nici obszycia zwykle były jedwabne (czasem podwójne) w dwóch kolorach, np. czerwonym i białym, czerwonym i żółtym, zielonym i różowym. Poza najbardziej popularnym wzorem zygzaka w dwóch kolorach można znaleźć zygzaki trójkolorowe (il. 10), a także przypadki wzoru pionowego (il. 11), skośnego (il. 12) lub „szachownicy” (il. 13). Nici mogły być gładkie lub szorstkie, z błyszczącego jedwabiu lub matowej bawełny. Niektóre kapitałki w ogóle nie posiadają dekoracyjnego obszycia mając wyłącznie szycie konstrukcyjne (il. 14). Skóra obleczenia na grzbiecie mogła być docięta równo (nie wykonywano podwinięć) lub wystawać nad kapitałkę i być nad nią formowana w tzw. „ucho” (il. 6, 15). | Budowa kapitałek islamskich przez stulecia pozostała w dużej mierze niezmieniona, z wyjątkiem rzadkich, nietypowych rozwiązań. Tradycyjne kapitałki wykonywano na rdzeniu z paska skóry umieszczonego na krawędzi bloku przy grzbiecie i zadzierzgiwanego o składki, przez co uzyskiwano bazę kapitałki, oplecioną nicią stanowiącą swoistą osnowę (ang. warp)(il.5a). Następnie zazwyczaj dwa kolory, jedwabnych nici tworzących wątek (ang. weft) przeplatano przez osnowę (il.5b), uzyskując najczęściej wzór zygzaka (il. 6) lub rzadziej inny (il.7). Niekiedy skórzany rdzeń bazy doklejano do grzbietu. Długość rdzenia jest zwykle równa szerokości grzbietu, lecz czasami mógł on być dłuższy, pozostawiano go takim celowo i doklejano lub doszywano do zewnętrznych kart lub scezury (il. 8). Oprócz skóry, rdzenie mogły być wykonane ze zwiniętego pergaminu, skręconych nici, paska tkaniny lub sztywnego materiału roślinnego, np. bambusa lub trzciny ‒ takie rozwiązania są częstsze w rękopisach z południowowschodniej Azji (il. 9). W bardzo rzadkich przypadkach w ogóle nie stosowano rdzenia. Nić doszywającą rdzeń (szycie konstrukcyjne) zwykle mocowano przez dowiązanie jej do jednej z zewnętrznych składek wewnątrz lub na zewnątrz bloku. Szycie rozpoczynano na rdzeniu od strony bloku i prowadzono w stronę grzbietu. Nić wprowadzano w składki około 30 – 40 mm od krawędzi bloku, czasem z wykonaniem podwójnych pętli w każdej składce dla stworzenia bardziej zwartej osnowy. Nici obszycia zwykle były jedwabne (czasem podwójne) w dwóch kolorach, np. czerwonym i białym, czerwonym i żółtym, zielonym i różowym. Poza najbardziej popularnym wzorem zygzaka w dwóch kolorach można znaleźć zygzaki trójkolorowe (il. 10), a także przypadki wzoru pionowego (il. 11), skośnego (il. 12) lub „szachownicy” (il. 13). Nici mogły być gładkie lub szorstkie, z błyszczącego jedwabiu lub matowej bawełny. Niektóre kapitałki w ogóle nie posiadają dekoracyjnego obszycia mając wyłącznie szycie konstrukcyjne (il. 14). Skóra obleczenia na grzbiecie mogła być docięta równo (nie wykonywano podwinięć) lub wystawać nad kapitałkę i być nad nią formowana w tzw. „ucho” (il. 6, 15). | ||
| Linia 38: | Linia 38: | ||
Inną odmianą jest wykonanie obwiązania kapitałki jedną z jej nici szycia konstrukcyjnego już po obszyciu dekoracyjnym, co być może stosowano w celu uchronienia jej przed zsuwaniem się z zadzierzgnięć (il. 17). | Inną odmianą jest wykonanie obwiązania kapitałki jedną z jej nici szycia konstrukcyjnego już po obszyciu dekoracyjnym, co być może stosowano w celu uchronienia jej przed zsuwaniem się z zadzierzgnięć (il. 17). | ||
Występują także nieliczne kapitałki osadzone w ścięciu krawędzi przy grzbiecie bloku (ang. saw-cut endbands). Kapitałki te posiadały rdzeń (il. 18) lub były bezrdzeniowe. W przypadku braku rdzenia bazę stanowiły grube nici, które doszywano do bloku w odległości ok. 20 mm od krawędzi grzbietu (il. 19). Stosowanie tego utrudniającego pracę rozwiązania prawdopodobnie wynikało z chęci uniknięcia przesuwania się obszycia, lecz odbywało się to kosztem elastyczności bloku. Takie kapitałki zidentyfikowano m. in. w kodeksach z Jemenu z wieku XIX i XX (Sheper). W kodeksach islamskich kapitałki były ich integralnym elementem, sporadycznie nie występują jedynie w cienkich woluminach. | Występują także nieliczne kapitałki osadzone w ścięciu krawędzi przy grzbiecie bloku (ang. saw-cut endbands). Kapitałki te posiadały rdzeń (il. 18) lub były bezrdzeniowe. W przypadku braku rdzenia bazę stanowiły grube nici, które doszywano do bloku w odległości ok. 20 mm od krawędzi grzbietu (il. 19). Stosowanie tego utrudniającego pracę rozwiązania prawdopodobnie wynikało z chęci uniknięcia przesuwania się obszycia, lecz odbywało się to kosztem elastyczności bloku. Takie kapitałki zidentyfikowano m. in. w kodeksach z Jemenu z wieku XIX i XX (Sheper). W kodeksach islamskich kapitałki były ich integralnym elementem, sporadycznie nie występują jedynie w cienkich woluminach. | ||
| − | ===4. kapitałka bizantyńska=== | + | ===1.4. kapitałka bizantyńska=== |
Kapitałka bizantyńska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Określenie „bizantyński” obejmuje teren Konstantynopola, Armenię, Gruzję, Syrię, wyspy wschodnie Basenu Morza Śródziemnego (Cypr, Kreta), Grecję oraz słowiańskie narody Bałkanów. Częścią kultury bizantyńskiej były także tereny tak odległe jak południowa Rosja i półwysep Synaj. Należy zatem podkreślić, że z tego względu nie można „obszarowo” definiować tych kodeksów. Podobnie, trudno jest je sklasyfikować chronologicznie, ponieważ kultura Bizancjum nie zanikła od razu po zniszczeniu Konstantynopola w 1453 r. określono zatem (Shirmai) kryteria definiujące kodeksy bizantyńskie: | Kapitałka bizantyńska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Określenie „bizantyński” obejmuje teren Konstantynopola, Armenię, Gruzję, Syrię, wyspy wschodnie Basenu Morza Śródziemnego (Cypr, Kreta), Grecję oraz słowiańskie narody Bałkanów. Częścią kultury bizantyńskiej były także tereny tak odległe jak południowa Rosja i półwysep Synaj. Należy zatem podkreślić, że z tego względu nie można „obszarowo” definiować tych kodeksów. Podobnie, trudno jest je sklasyfikować chronologicznie, ponieważ kultura Bizancjum nie zanikła od razu po zniszczeniu Konstantynopola w 1453 r. określono zatem (Shirmai) kryteria definiujące kodeksy bizantyńskie: | ||
• szycie ściegiem łańcuszkowym na więcej niż dwóch stacjach | • szycie ściegiem łańcuszkowym na więcej niż dwóch stacjach | ||
| Linia 51: | Linia 51: | ||
Ze względu na przedłużanie kapitałek bizantyjskich na krawędź okładzin, oblekanie tych kodeksów wymagało specyficznej techniki. Skórzane obleczenie zwykle jest naciągnięte na kapitałkę kryjąc ją częściowo, powstają w ten sposób charakterystyczne daszki. O ile opracowanie daszków w miejscu grzbietu nie wymagało wypracowania specjalnej techniki, to przykrycie kapitałek nad okładzinami było bardziej skomplikowane. Zidentyfikowano (Grosdidier de Matons) dwa zasadnicze sposoby opracowania skóry wokół wystających nad okładziny kapitałek. Wykonywano krótkie nacięcie skóry na końcu kapitałki, jedną częścią skóry oklejano krawędź okładziny wprowadzając ją pod kapitałkę, z drugiej części formowano daszek. Inna metodą było uformowanie daszka z skóry obleczeniowej, a oklejenie krawędzi okładziny pod kapitałką oddzielnym kawałkiem skóry. | Ze względu na przedłużanie kapitałek bizantyjskich na krawędź okładzin, oblekanie tych kodeksów wymagało specyficznej techniki. Skórzane obleczenie zwykle jest naciągnięte na kapitałkę kryjąc ją częściowo, powstają w ten sposób charakterystyczne daszki. O ile opracowanie daszków w miejscu grzbietu nie wymagało wypracowania specjalnej techniki, to przykrycie kapitałek nad okładzinami było bardziej skomplikowane. Zidentyfikowano (Grosdidier de Matons) dwa zasadnicze sposoby opracowania skóry wokół wystających nad okładziny kapitałek. Wykonywano krótkie nacięcie skóry na końcu kapitałki, jedną częścią skóry oklejano krawędź okładziny wprowadzając ją pod kapitałkę, z drugiej części formowano daszek. Inna metodą było uformowanie daszka z skóry obleczeniowej, a oklejenie krawędzi okładziny pod kapitałką oddzielnym kawałkiem skóry. | ||
W obszernej grupie kapitałek bizantyńskich są kapitałki nieposiadające rdzenia, posiadające jeden, dwa lub więcej rdzeni. Najprostszą odmianą jest kapitałka bezrdzeniowa, złożona z nici przewleczonej przez otwory w okładzinach i składkach, prowadzona na okrętkę,. Najczęściej spotykana jest we wczesnych kodeksach syryjskich i gruzińskich (X – XIV wiek), czasem także w greckich (il. 20). Inny rodzaj kapitałki bez rdzenia stanowi rozwiązanie podobne do poprzedniego z dodatkowym zadzierzgnięciem za nić z poprzedniej składki. Najprawdopodobniej ten rodzaj kapitałki wywodzi się z kapitałek koptyjskich (il. 21).Kapitałki z pojedynczym rdzeniem mogą składać się tylko z obszytego nicią rdzenia (sama baza) lub z bazy i wykonanego na niej dekoracyjnego obszycia. W pierwszym przypadku obszycie było jednocześnie szyciem konstrukcyjnym mocującym rdzeń do bloku, nić w związku z tym była identyczna, jak użyta do szycia w bloku lub inna lecz najczęściej w naturalnym kolorze, rzadziej barwna (il. 22, 23). W drugim przypadku obszycie dekoracyjne stanowi zwykle kolorowy haft w zygzak na bazie ze sznurkowego rdzenia mocowanego niebarwioną nicią do okładzin i bloku (il 24, 25). Tak powstałą osnowę (ang. warp) przeplatano nicią lub nićmi w innym/innych kolorze/kolorach, co pozwalało uzyskać różne zygzakowate wzory, zależnie od ilości kolorów i nici osnowy. Odmianą tej kapitałki jest kapitałka z dodatkowym rdzeniem z cienkiego sznurka, który również obszywano kolorową nicią. Kapitałki te pod względem wzoru obszycia wyglądają podobnie do islamskich (il. 26), zdecydowaną różnicą jest jednak połączenie rdzenia kapitałki bizantyńskiej z okładzinami. Jako najbardziej typową kapitałkę bizantyńską określa się (Szirmai) kapitałkę na dwóch rdzeniach sznurkowych najczęściej równej grubości, umieszczonych jeden na drugim, obszytych taką samą nicią jak blok, prowadzoną w skos na dolnym rdzeniu i pionowo na górnym (il. 27, 28). Znane są także kapitałki na dwóch rdzeniach ze wzorem jodełki i łańcuszkiem wyszytym na rdzeniu górnym, popularne na kodeksach z XV – XVI wieku (il. 29, 30). | W obszernej grupie kapitałek bizantyńskich są kapitałki nieposiadające rdzenia, posiadające jeden, dwa lub więcej rdzeni. Najprostszą odmianą jest kapitałka bezrdzeniowa, złożona z nici przewleczonej przez otwory w okładzinach i składkach, prowadzona na okrętkę,. Najczęściej spotykana jest we wczesnych kodeksach syryjskich i gruzińskich (X – XIV wiek), czasem także w greckich (il. 20). Inny rodzaj kapitałki bez rdzenia stanowi rozwiązanie podobne do poprzedniego z dodatkowym zadzierzgnięciem za nić z poprzedniej składki. Najprawdopodobniej ten rodzaj kapitałki wywodzi się z kapitałek koptyjskich (il. 21).Kapitałki z pojedynczym rdzeniem mogą składać się tylko z obszytego nicią rdzenia (sama baza) lub z bazy i wykonanego na niej dekoracyjnego obszycia. W pierwszym przypadku obszycie było jednocześnie szyciem konstrukcyjnym mocującym rdzeń do bloku, nić w związku z tym była identyczna, jak użyta do szycia w bloku lub inna lecz najczęściej w naturalnym kolorze, rzadziej barwna (il. 22, 23). W drugim przypadku obszycie dekoracyjne stanowi zwykle kolorowy haft w zygzak na bazie ze sznurkowego rdzenia mocowanego niebarwioną nicią do okładzin i bloku (il 24, 25). Tak powstałą osnowę (ang. warp) przeplatano nicią lub nićmi w innym/innych kolorze/kolorach, co pozwalało uzyskać różne zygzakowate wzory, zależnie od ilości kolorów i nici osnowy. Odmianą tej kapitałki jest kapitałka z dodatkowym rdzeniem z cienkiego sznurka, który również obszywano kolorową nicią. Kapitałki te pod względem wzoru obszycia wyglądają podobnie do islamskich (il. 26), zdecydowaną różnicą jest jednak połączenie rdzenia kapitałki bizantyńskiej z okładzinami. Jako najbardziej typową kapitałkę bizantyńską określa się (Szirmai) kapitałkę na dwóch rdzeniach sznurkowych najczęściej równej grubości, umieszczonych jeden na drugim, obszytych taką samą nicią jak blok, prowadzoną w skos na dolnym rdzeniu i pionowo na górnym (il. 27, 28). Znane są także kapitałki na dwóch rdzeniach ze wzorem jodełki i łańcuszkiem wyszytym na rdzeniu górnym, popularne na kodeksach z XV – XVI wieku (il. 29, 30). | ||
| − | |||
====kapitałka „alla greca”/grecka==== | ====kapitałka „alla greca”/grecka==== | ||
Kapitałki te zostały wyróżnione jako typ grupy kapitałek bizantyńskich ze względu na odmienne cechy kodeksów, przy których się znajdują. Zarówno konstrukcja, jak i elementy dekoracyjne tych kodeksów, nazwanych „alla greca” (Szirmai) noszą cechy kodeksów zachodnioeuropejskich, co dało asumpt do odróżnienia ich od chronologicznie starszych, właściwych kodeksów bizantyńskich. Kapitałki opraw „alla greca” wystają nad blok i są przedłużone na krawędzie okładzin, co pozwala je zaliczyć do grupy kapitałek bizantyńskich, jednak nieco odmienna konstrukcja i obszycie sprawiają, że wyróżniono je jako odmienny typ. Bazą tych kapitałek jest zwykle pojedynczy rdzeń zamocowany nicią przewleczoną w otworach w okładzinach, prowadzoną w „ósemkę” i zadzierzgniętą o składki (il. 31 a – c). Dwa, najczęściej spotykane, typy obszycia dekoracyjnego to haft krzyżowy i haft renesansowy. Haft krzyżowy wykonywano w wielu kolorach z użyciem nawet do 8 ‒ 10 nici (il. 31 d), renesansowy zwykle był dwukolorowy. Oba typy mogły posiadać dodatkowy, cienki rdzeń umieszczany nad rdzeniem głównym. | Kapitałki te zostały wyróżnione jako typ grupy kapitałek bizantyńskich ze względu na odmienne cechy kodeksów, przy których się znajdują. Zarówno konstrukcja, jak i elementy dekoracyjne tych kodeksów, nazwanych „alla greca” (Szirmai) noszą cechy kodeksów zachodnioeuropejskich, co dało asumpt do odróżnienia ich od chronologicznie starszych, właściwych kodeksów bizantyńskich. Kapitałki opraw „alla greca” wystają nad blok i są przedłużone na krawędzie okładzin, co pozwala je zaliczyć do grupy kapitałek bizantyńskich, jednak nieco odmienna konstrukcja i obszycie sprawiają, że wyróżniono je jako odmienny typ. Bazą tych kapitałek jest zwykle pojedynczy rdzeń zamocowany nicią przewleczoną w otworach w okładzinach, prowadzoną w „ósemkę” i zadzierzgniętą o składki (il. 31 a – c). Dwa, najczęściej spotykane, typy obszycia dekoracyjnego to haft krzyżowy i haft renesansowy. Haft krzyżowy wykonywano w wielu kolorach z użyciem nawet do 8 ‒ 10 nici (il. 31 d), renesansowy zwykle był dwukolorowy. Oba typy mogły posiadać dodatkowy, cienki rdzeń umieszczany nad rdzeniem głównym. | ||
Kapitałki takie, oprócz kodeksów greckich XVI i XVII w. (van Regemorter), zidentyfikowano w serbskich rękopisach z XVI wieku (Szirmai), hebrajskich księgach z biblioteki Fugger, nazywając je z tego względu „Fugger-type” (Jäckel). | Kapitałki takie, oprócz kodeksów greckich XVI i XVII w. (van Regemorter), zidentyfikowano w serbskich rękopisach z XVI wieku (Szirmai), hebrajskich księgach z biblioteki Fugger, nazywając je z tego względu „Fugger-type” (Jäckel). | ||
| − | |||
| − | |||
====kapitałka armeńska==== | ====kapitałka armeńska==== | ||
Kodeksy armeńskie wyróżniono (Szirmai) jako typ grupy kodesów bizantyńskich ze względu na odmienne cechy budowy tych kodeksów. Noszą one w sobie rozwiązania konstrukcyjne spotykane w kodeksach syryjskich, arabskich, manuskryptach chrześcijańskich, koptyjskich, greckich, a nawet etiopskich. Przy czym wcześni skrybowie armeńscy (V w.) mieli styczność głównie z księgami greckimi i najpewniej na ich bazie uczyli się introligatorstwa. | Kodeksy armeńskie wyróżniono (Szirmai) jako typ grupy kodesów bizantyńskich ze względu na odmienne cechy budowy tych kodeksów. Noszą one w sobie rozwiązania konstrukcyjne spotykane w kodeksach syryjskich, arabskich, manuskryptach chrześcijańskich, koptyjskich, greckich, a nawet etiopskich. Przy czym wcześni skrybowie armeńscy (V w.) mieli styczność głównie z księgami greckimi i najpewniej na ich bazie uczyli się introligatorstwa. | ||
| Linia 62: | Linia 59: | ||
W niektórych przypadkach pod obleczeniem na obu końcach kapitałki umieszczano małe kawałki drewna, być może w celu złagodzenia kąta przejścia skóry obleczenia z okładzin nad kapitałki. Drewienka te bardzo trudno jest zauważyć, jeśli oprawa nie jest mocno zniszczona. Obleczenie było zwykle rozcinane w miejscu połączenia kapitałki z okładzinami, by możliwe było wykonanie podwinięć skóry na okładziny oraz zabezpieczenie kapitałki przed zniszczeniem przez częściowe naciągnięcie na nią skóry z grzbietu. Charakterystyczne jest także barwienie krawędzi ksiąg armeńskich, zwykle na czerwony kolor, kończące się 5 – 10 mm przed kapitałką z utworzeniem podkowiastego kształtu (il. 36) lub też malowania aż do kapitałki, powtarzając jakby jej kształt (il. 37). | W niektórych przypadkach pod obleczeniem na obu końcach kapitałki umieszczano małe kawałki drewna, być może w celu złagodzenia kąta przejścia skóry obleczenia z okładzin nad kapitałki. Drewienka te bardzo trudno jest zauważyć, jeśli oprawa nie jest mocno zniszczona. Obleczenie było zwykle rozcinane w miejscu połączenia kapitałki z okładzinami, by możliwe było wykonanie podwinięć skóry na okładziny oraz zabezpieczenie kapitałki przed zniszczeniem przez częściowe naciągnięcie na nią skóry z grzbietu. Charakterystyczne jest także barwienie krawędzi ksiąg armeńskich, zwykle na czerwony kolor, kończące się 5 – 10 mm przed kapitałką z utworzeniem podkowiastego kształtu (il. 36) lub też malowania aż do kapitałki, powtarzając jakby jej kształt (il. 37). | ||
Do nietypowych kapitałek armeńskich należą kapitałki określane jako „zachodnio-armeńskie”, łączące elementy armeńskie i europejskie. Takie kapitałki opisano (Y. R. Khan i T. Ohanyan) przy XVII-wiecznych kodeksach armeńskich. Wystają one nad przycięte równo z blokiem okładziny, mają tylko dwa kolory, jeden rdzeń i łańcuszek położony na krawędzi bloku. Często mają też inne mocowanie rdzenia w okładzinach lub też rdzeń w ogóle nie jest wprowadzony w nie (il. 38). W XVIII wieku kapitałki armeńskie coraz częściej miały europejski (angielski) łańcuszek na krawędzi i mocowano je tylko do bloku, a rdzenie docinano na szerokość bloku lub nie (il. 39, 40). Innym niestandardowym rozwiązaniem jest np. dodatkowy rdzeń w podwinięciu obleczenia (ang. cap-core) (il. 41). | Do nietypowych kapitałek armeńskich należą kapitałki określane jako „zachodnio-armeńskie”, łączące elementy armeńskie i europejskie. Takie kapitałki opisano (Y. R. Khan i T. Ohanyan) przy XVII-wiecznych kodeksach armeńskich. Wystają one nad przycięte równo z blokiem okładziny, mają tylko dwa kolory, jeden rdzeń i łańcuszek położony na krawędzi bloku. Często mają też inne mocowanie rdzenia w okładzinach lub też rdzeń w ogóle nie jest wprowadzony w nie (il. 38). W XVIII wieku kapitałki armeńskie coraz częściej miały europejski (angielski) łańcuszek na krawędzi i mocowano je tylko do bloku, a rdzenie docinano na szerokość bloku lub nie (il. 39, 40). Innym niestandardowym rozwiązaniem jest np. dodatkowy rdzeń w podwinięciu obleczenia (ang. cap-core) (il. 41). | ||
| − | |||
====kapitałka syryjska==== | ====kapitałka syryjska==== | ||
Innym typem kapitałki bizantyńskiej są kapitałki syryjskie. Ze względu na taką samą konstrukcję bazy do obszycia są one podobne do kapitałek armeńskich. Samo obszycie kapitałek syryjskich może tworzyć wzór zygzaka opartego na dodatkowych rdzeniach lub prosty wzór skośny. W zidentyfikowanych przykładach kapitałek syryjskich obszycie wykonane zostało nićmi jedwabnymi lub lnianymi w kolorze żółtym i niebieskim (il. 42, 43). | Innym typem kapitałki bizantyńskiej są kapitałki syryjskie. Ze względu na taką samą konstrukcję bazy do obszycia są one podobne do kapitałek armeńskich. Samo obszycie kapitałek syryjskich może tworzyć wzór zygzaka opartego na dodatkowych rdzeniach lub prosty wzór skośny. W zidentyfikowanych przykładach kapitałek syryjskich obszycie wykonane zostało nićmi jedwabnymi lub lnianymi w kolorze żółtym i niebieskim (il. 42, 43). | ||
| − | ==Kapitałki ksiąg Świata Zachodniego== | + | ==2. Kapitałki ksiąg Świata Zachodniego== |
| − | ===kapitałka karolińska=== | + | ===2.1. kapitałka karolińska=== |
Charakterystyczną cechą kapitałek karolińskich jest element określany jako „ucho”. Ucho składa się zazwyczaj z takiej samej skóry jak obleczenie, jego szerokość jest taka sama jak grzbietu, a w długości zachodzi na grzbiet na 40 – 70 mm i wystaje nad nim na ok. 30 – 50 mm. Często połączone jest z obleczeniem grzbietu przez wspólne obszycie. Uważa się (Szirmai), że w kodeksach karolińskich kapitałki wprowadzano po przycięciu krawędzi bloku, a ich funkcją było zazwyczaj zintegrowanie nie połączonych ze sobą przy krawędziach składek. Jednak w niektórych odmianach kapitałek, ich rola konstrukcyjna była ograniczona. | Charakterystyczną cechą kapitałek karolińskich jest element określany jako „ucho”. Ucho składa się zazwyczaj z takiej samej skóry jak obleczenie, jego szerokość jest taka sama jak grzbietu, a w długości zachodzi na grzbiet na 40 – 70 mm i wystaje nad nim na ok. 30 – 50 mm. Często połączone jest z obleczeniem grzbietu przez wspólne obszycie. Uważa się (Szirmai), że w kodeksach karolińskich kapitałki wprowadzano po przycięciu krawędzi bloku, a ich funkcją było zazwyczaj zintegrowanie nie połączonych ze sobą przy krawędziach składek. Jednak w niektórych odmianach kapitałek, ich rola konstrukcyjna była ograniczona. | ||
Wyróżniono (Szirmai) trzy główne typy kapitałek karolińskich: | Wyróżniono (Szirmai) trzy główne typy kapitałek karolińskich: | ||
| − | Typ I - Kapitałki niekonstrukcyjne (ang. unsupported endband sewing) | + | Typ I - Kapitałki niekonstrukcyjne (ang. unsupported endband sewing) |
| − | Typ II - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem w jodełkę (rybi grzbiet) (ang. supported herringbone sewing) | + | Typ II - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem w jodełkę (rybi grzbiet) (ang. supported herringbone sewing) |
| − | Typ III - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem prostym (ang. supported straight sewing) | + | Typ III - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem prostym (ang. supported straight sewing) |
| + | Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę tych kapitałek: | ||
Kapitałki typu I wykonywano ściegiem łańcuszkowym z pojedynczym, podwójnym lub potrójnym łańcuszkiem, którego nić mocowano w przygrzbietowych narożnikach okładzin. W tym celu w okładzinach wykonywano pojedynczy (il. 44b), bądź podwójny otwór (il. 45b) tworzący kształt litery V. Po obleczeniu podkład ucha i obleczenie obszywano razem (il. 45c). Niekonstrukcyjne kapitałki typu I (il. 44) z potrójnym łańcuszkiem łatwo pomylić z konstrukcyjnym szyciem typu II w jodełkę (il. 45). Podwójny rdzeń kapitałki typu II stanowią cienkie sznurki zamontowane w przygrzbietowych narożnikach okładzin za pośrednictwem pętelki (ang. loop) w jednej okładzinie i końców podwójnego rdzenia przewleczonych przez drugą okładzinę. Obszycie wykonywano w jodełkę. Należy zaznaczyć, że zdaniem niektórych badaczy (Szirmai) kapitałki typu II są starsze niż typu I, co wynika z chronologii rozwoju sposobów szycia bloku, ponieważ szycie w jodełkę ewoluowało z szycia łańcuszkowego. Szycie kapitałek konstrukcyjnych typu III jest szyciem pojedynczym (ang. single) lub zagęszczonym (ang. packed straight), czyli odpowiednio z jednym lub więcej oplotami na składkę. Rdzeń często stanowią dwa sznurki lub rzadziej rzemienie, ale czasem rdzeń może być z pojedynczego sznurka. Nić szycia jest zwykle niebarwiona, taka sama jak szycia bloku. | Kapitałki typu I wykonywano ściegiem łańcuszkowym z pojedynczym, podwójnym lub potrójnym łańcuszkiem, którego nić mocowano w przygrzbietowych narożnikach okładzin. W tym celu w okładzinach wykonywano pojedynczy (il. 44b), bądź podwójny otwór (il. 45b) tworzący kształt litery V. Po obleczeniu podkład ucha i obleczenie obszywano razem (il. 45c). Niekonstrukcyjne kapitałki typu I (il. 44) z potrójnym łańcuszkiem łatwo pomylić z konstrukcyjnym szyciem typu II w jodełkę (il. 45). Podwójny rdzeń kapitałki typu II stanowią cienkie sznurki zamontowane w przygrzbietowych narożnikach okładzin za pośrednictwem pętelki (ang. loop) w jednej okładzinie i końców podwójnego rdzenia przewleczonych przez drugą okładzinę. Obszycie wykonywano w jodełkę. Należy zaznaczyć, że zdaniem niektórych badaczy (Szirmai) kapitałki typu II są starsze niż typu I, co wynika z chronologii rozwoju sposobów szycia bloku, ponieważ szycie w jodełkę ewoluowało z szycia łańcuszkowego. Szycie kapitałek konstrukcyjnych typu III jest szyciem pojedynczym (ang. single) lub zagęszczonym (ang. packed straight), czyli odpowiednio z jednym lub więcej oplotami na składkę. Rdzeń często stanowią dwa sznurki lub rzadziej rzemienie, ale czasem rdzeń może być z pojedynczego sznurka. Nić szycia jest zwykle niebarwiona, taka sama jak szycia bloku. | ||
Jeśli oprawa była naprawiana lub wymieniana i szycie było zmieniane, ucho zwykle przekształcano. Na il 46 przedstawiono dwa rodzaje najczęstszych ingerencji, jakich dokonywano przy, tego rodzaju kapitałkach. W rezultacie powstały zupełnie nowe kapitałki, które niekiedy bywają błędnie identyfikowane jako odmiana kapitałek karolińskich. konstrukcje, których nie należy mylić z oryginalnymi kapitałkami karolińskimi. Ucha mogą przyjmować wiele kształtów(il. 47 a – f). Najpowszechniejsze są ucha zaokrąglone. Ucha posiadają zwykle dodatkowe zabezpieczenia z tkaniny (patch linings), niezależne od zabezpieczenia grzbietu. Zabezpieczenia te zazwyczaj są szerokości uch i wówczas są zazwyczaj do nich doszyte. W sytuacji gdy tkanina jest szersza od ucha i zachodzi na okładziny, to jest wówczas do nich zamocowana drewnianymi kołkami (trenail). W niektórych przypadkach grzbiet i ucho mają jedno wspólne zabezpieczenie z tkaniny. W oprawach późniejszych, w szczególności klejnotowych przednią część ucha pokrywano dodatkową ozdobną tkaniną. | Jeśli oprawa była naprawiana lub wymieniana i szycie było zmieniane, ucho zwykle przekształcano. Na il 46 przedstawiono dwa rodzaje najczęstszych ingerencji, jakich dokonywano przy, tego rodzaju kapitałkach. W rezultacie powstały zupełnie nowe kapitałki, które niekiedy bywają błędnie identyfikowane jako odmiana kapitałek karolińskich. konstrukcje, których nie należy mylić z oryginalnymi kapitałkami karolińskimi. Ucha mogą przyjmować wiele kształtów(il. 47 a – f). Najpowszechniejsze są ucha zaokrąglone. Ucha posiadają zwykle dodatkowe zabezpieczenia z tkaniny (patch linings), niezależne od zabezpieczenia grzbietu. Zabezpieczenia te zazwyczaj są szerokości uch i wówczas są zazwyczaj do nich doszyte. W sytuacji gdy tkanina jest szersza od ucha i zachodzi na okładziny, to jest wówczas do nich zamocowana drewnianymi kołkami (trenail). W niektórych przypadkach grzbiet i ucho mają jedno wspólne zabezpieczenie z tkaniny. W oprawach późniejszych, w szczególności klejnotowych przednią część ucha pokrywano dodatkową ozdobną tkaniną. | ||
| − | ===2. kapitałka romańska=== | + | ===2.2. kapitałka romańska=== |
W kodeksach romańskich, najczęściej występują, podobnie jak w kodeksach karolińskich, kapitałki z uchem. Zaobserwowano je wysokiej jakości oprawach wykonanych w warsztatach klasztornych od XI do XIII wieku. Wyróżniono (Szirmai) kilka typów tych kapitałek: | W kodeksach romańskich, najczęściej występują, podobnie jak w kodeksach karolińskich, kapitałki z uchem. Zaobserwowano je wysokiej jakości oprawach wykonanych w warsztatach klasztornych od XI do XIII wieku. Wyróżniono (Szirmai) kilka typów tych kapitałek: | ||
| − | Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem w jodełkę, | + | Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem |
| − | Typ II - Kapitałki z uchem z szyciem nicią lnianą na pojedynczym rdzeniu, bez dodatkowego dekoracyjnego obszycia, tzw. kapitałki | + | Typ II - Kapitałki bazowe z uchem (ang. primary endbands). |
| + | Typ III - Kapitałki bazowe z uchem z dekoracyjnym obszyciem (ang. compound endbands). | ||
| + | Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę tych kapitałek: | ||
| + | Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem. Obszycie było zazwyczaj w jodełkę (wł. a spina di pesce), proste (ang. straight) lub najpowszechniejsze – krzyżowe (ang. cross-stitch). Kapitałki te są podobne do karolińskich (il. 48), jednak w odróżnieniu od nich, są bardziej dekoracyjne, np. odnotowano częstsze niż w kodeksach karolińskich użycie w obszyciu barwnych nici, pokrycie przedniej ścianki ucha kolorową tkaniną lub papierem oraz skomplikowane hafty na krawędziach uch. Rdzenie stanowią zwykle białe rzemienie takie same jak zwięzy. Podwójne rdzenie i szycie w jodełkę jest częstsze wśród starszych kodeksów. Nić jest zwykle taka jak w bloku, często przeplatana z kolorową, zwykle niebieską. Czasem stosowano więcej kolorów dobranych kolorystycznie do tkaniny pokrywającej przednią ściankę ucha. (il. 49, 50, 51) | ||
| + | Typ II - Kapitałki z uchem z szyciem konstrukcyjnym nicią lnianą na pojedynczym rdzeniu, bez dodatkowego dekoracyjnego obszycia, tzw. kapitałki bazowe (ang. primary endbands). | ||
Typ III - Kapitałki z uchem z pojedynczym lub podwójnym rdzeniem z szyciem nicią lnianą i z obszyciem kolorową nicią lnianą lub jedwabną w dwóch lub więcej kolorach, tzw. kapitałki złożone (ang. compound endbands). | Typ III - Kapitałki z uchem z pojedynczym lub podwójnym rdzeniem z szyciem nicią lnianą i z obszyciem kolorową nicią lnianą lub jedwabną w dwóch lub więcej kolorach, tzw. kapitałki złożone (ang. compound endbands). | ||
Kształty i obszycia uch kapitałek romańskich są generalnie bardzo podobne do kapitałek karolińskich, jednak czasem mogą pojawiać się wielokolorowe warianty obszycia haftem krzyżowym lub w jodełkę. Powszechne w oprawach angielskich obszycie w jodełkę zachodzi często na okładziny na 10 - 20 mm, w czym kapitałki te nawiązują w pewien sposób do kapitałek bizantyńskich. Na francuskich oprawach można natomiast spotkać szczególny rodzaj ucha powstały z obleczenia skórzanego (fr. coiffes debordantes) (il. 52) . Ucha, jak i ich zabezpieczenia (ang. tab lining) mogą być przy kodeksach zamontowane na różne sposoby (il. 53), niektórzy badacze próbują to łączyć z funkcją spełnianą przez ten element, bardziej prawdopodobne jest jednak powiązanie różnic konstrukcyjnych z różnymi warsztatami w jakich kodeksy były wykonane, być może jest to jedna z cech typologicznych. | Kształty i obszycia uch kapitałek romańskich są generalnie bardzo podobne do kapitałek karolińskich, jednak czasem mogą pojawiać się wielokolorowe warianty obszycia haftem krzyżowym lub w jodełkę. Powszechne w oprawach angielskich obszycie w jodełkę zachodzi często na okładziny na 10 - 20 mm, w czym kapitałki te nawiązują w pewien sposób do kapitałek bizantyńskich. Na francuskich oprawach można natomiast spotkać szczególny rodzaj ucha powstały z obleczenia skórzanego (fr. coiffes debordantes) (il. 52) . Ucha, jak i ich zabezpieczenia (ang. tab lining) mogą być przy kodeksach zamontowane na różne sposoby (il. 53), niektórzy badacze próbują to łączyć z funkcją spełnianą przez ten element, bardziej prawdopodobne jest jednak powiązanie różnic konstrukcyjnych z różnymi warsztatami w jakich kodeksy były wykonane, być może jest to jedna z cech typologicznych. | ||
===2.3. kapitałka gotycka=== | ===2.3. kapitałka gotycka=== | ||
| + | 2.3. Kapitałka gotycka | ||
| + | Określenie kapitałka „gotycka” jest raczej umowne ze względu na mnogość rozwiązań konstrukcyjnych i dekoracyjnych w kodeksach powstałych w tym okresie. Wiele odmian kapitałek występujących w gotyku znanych było w epokach późniejszych. Kapitałką gotycką nazwano kapitałkę, której typ pojawił się w kodeksach powstałych w okresie gotyku. Cechą charakterystyczną większości odmian jest pełnienie istotnej funkcji konstrukcyjnej. Kapitałki gotyckie wykonywano na różnym etapie tworzenia kodeksów, np. były integralnym elementem szycia książki, w takim przypadku były po prostu zwięzami końcowymi (il. 55), innym rodzajem były kapitałki doszywane po dołączeniu do uszytego bloku okładzin. Ten ostatni typ nosi nazwę kapitałki złożonej (ang. compound enbands). Kapitałki te składają się z bazy/kapitałki „bazowej” (ang. primary wound endbands/primary endbands), którą najczęściej obszywano barwną nicią (ang. secondary endband) (il. 56). Pojawiły się też w okresie gotyku kapitałki bardzo proste, doklejane, których zasadnicza konstrukcja stosowana jest do dzisiaj. Ze względu na te różnice wyodrębniono (Szirmai) siedem głównych typów kapitałek gotyckich, które co należy zaznaczyć mogą występować w różnych wariantach: | ||
| + | Typ I ‒ Kapitałka integralna (ang. integral endband | ||
| + | Typ II – Kapitałka bazowa (ang. primary wound endband) | ||
| + | Typ III – kapitałka bazowa z obszyciem zeszytowym materiałem obleczeniowym (ang. saddle-stitch endband over primary wound endband) | ||
| + | Typ IV ‒ Kapitałka bazowa z ozdobnym obszyciem (ang. primary endband with secondary embroidery) | ||
| + | Typ V ‒ Kapitałka bazowa z oplotem rzemiennym (ang. primary wound endband with secondary braiding) | ||
| + | Typ VI ‒ Kapitałka bazowa haftowana (ang. primary embroidered endband) | ||
| + | Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband | ||
| + | Poniżej przedstawiono krótką charakterystyke poszczególnych typów kapitałek gotyckich: | ||
| + | Typ I ‒ Kapitałka integralna (ang. integral endband | ||
| + | Kapitałki te wyszywane były wraz z blokiem, stanowiły tym samym zwięzy końcowe (il. 57). Kapitałka ta może być konstruowana na skośnym ścięciu krawędzi grzbietowej (ang. spine slant) (il. 58, 59) lub na grzbiecie w odległości 10 - 25 mm od krawędzi górnej i dolnej bloku. W pierwszym przypadku kapitałka jest zwykle widoczna i może posiadać charakterystyczny wzór oddzielnych pętelek obejmujących po dwie nici (il. 57) lub może nie mieć pętelek. W drugim przypadku kapitałka jest ukryta pod obleczeniem jak wypukły zwięz. Niegdyś uważano, że ten rodzaj kapitałki stosowano we wszystkich kodeksach nie posiadających obciętych krawędzi. Integralna kapitałka nie uniemożliwia jednak przycięcia krawędzi, gdyż można ją ukryć w skosie grzbietu lub nieco odsunąć. Docinanie wykonywane było ręcznie, poprzez stopniowe ścinanie bloku od kapitałki w stronę krawędzi bocznej, co mogło skutkować powstaniem nawet 10 mm różnicy w wysokości bloku. Kapitałki te nie były zdobione dodatkowym obszyciem. | ||
| + | Typ II – Kapitałka bazowa (ang. primary wound endband) | ||
| + | Kapitałka określana jako „bazowa” jest spotykana głównie w oprawach gotyckich, ale także w niektórych kodeksach romańskich. W literaturze angielskojęzycznej podobnym terminem (ang. primary endband) określane są bazy kapitałek islamskich i bizantyńskich. Kapitałki te umieszczano na krawędzi grzbietu lub w skośnym ścięciu krawędzi grzbietowej i stanowiły zwykle bazę dla dekoracji kapitałek typu III i IV, czasem VII. Rdzeń stanowi zwykle pojedynczy rzemień lub sznurek, przy czym rzemienie przeważają w kodeksach do 2 poł. XV w. W zależności od grubości składki wykonywano jeden lub więcej niż jeden oplot na składkę ‒ większa ilość oplotów gwarantowała całkowite zasłonięcie rdzenia. Nić (zwykle taką samą jak nić szycia bloku) zadzierzgiwano o składki ‒ we wczesnym gotyku często o każdą (fot. 60), ale w czasach późniejszych z coraz większymi interwałami pomiędzy zadzierzgnięciami (fot. 61). Wokół rdzenia można było ją prowadzić na różne sposoby, np. w „ósemkę” (il. 62a), z supełkiem na grzbiecie (il. 62b), w prostą pętlę. Kapitałka „bazowa” szyta w „ósemkę” była najpowszechniejszym typem na północ od Alp, ale pojawiała się też we Włoszech. | ||
| + | Typ III – kapitałka bazowa z obszyciem zeszytowym materiałem obleczeniowym (ang. saddle-stitch endband over primary wound endband) | ||
| + | Kapitałka ta jest modyfikacją typów I i II, do jej wykonania wykorzystywano obleczenie grzbietu. Zamiast typowego podwinięcia i podklejenia obleczenia tworzono połączenie między obleczeniem a kapitałką przez obszycie ich razem ściegiem zeszytowym (ang. saddle-stitchang) (il. 63). Ścieg wykonywano zazwyczaj niebarwioną nicią przez wcześniej przygotowane otwory, a końcowy supeł wiązano pod skórą, której nadmiar obcinano. Najstarszy znany w literaturze przykład takiej kapitałki pochodzi z XIV-wiecznej oprawy saksońskiej, późniejsze w XV i XVI wieku. | ||
| + | Typ IV ‒ Kapitałka bazowa z ozdobnym obszyciem (ang. primary endband with secondary embroidery) | ||
| + | Kapitałka ta nawiązuje do tego samego typu (baza z obszyciem) kapitałek romańskich i bizantyńskich „alla greca”. Kapitałki te mogą posiadać jeden lub więcej rdzeni, tej samej grubości co bazowy lub cieńszymi. Do obszycia stosowano nici lniane lub jedwabne, w jednym, dwóch lub więcej kolorach, czasem nawet ośmiu, w oprawach luksusowych stosowano nic złotą. Zależnie od ilości rdzeni, nici i sposobu obszycia możliwe było uzyskanie niemal nieskończonej liczby wariantów tej kapitałki. Jeśli kapitałka została uszyta przed obleczeniem, obszycie nie było z nim połączone, natomiast jeśli po obleczeniu, skóra mogła być ścięta równo nad kapitałką „bazową” i były one czasem obszywane razem. Skóra mogła być także pozostawiona nieobcięta. Bazę obszywano we wcześniejszych kodeksach haftem krzyżowym (XII – XV w.), jednak trudno jest jednoznacznie stwierdzić od kiedy zaczął on być wykorzystywany. Innym rodzajem obszycia jest obszycie prostymi pętelkami (ang. straight loops) lub pętelkami z dekoracyjnym łańcuszkiem (ang. chains of link stitches), tego rodzaju obszycie zidentyfikowano na kodeksach nieco późniejszych (XIV w.), występowały one jednak nieco dłużej, bo aż do połowy XVI wieku. Typ IV kapitałki z takim obszyciem przez J.A. Szirmaia nazwany jest kapitałką „renesansową” (ang. renaissance endband). Tak jak kapitałka z haftem krzyżowym, kapitałka renesansowa może być niezależna od obleczenia lub z nim połączona. Większość kapitałek tego rodzaju było uszytych po obleczeniu, zwykle z trzema dodatkowymi rdzeniami w dwóch lub trzech kolorach. Przykłady pochodzą m. in. z Niderlandów, Niemiec, Włoch i Francji XIV i XV wieku. | ||
| + | Haft krzyżowy i renesansowy są najpowszechniejsze w typie IV, jednak poza nimi stosowany był jeszcze przynajmniej jeden rodzaj haftu. Można go opisać jako tkany (weavingang.), podobny do kapitałki islamskiej (il. 5) i bizantyjskiej haftowanej (il. 24). Ten rodzaj kapitałki zidentyfikowano (Szirmai) w kilku niemieckich niedatowanych kodeksach, prawdopodobnie z XV wieku oraz na jednym inkunabule z 1492 r. | ||
| + | W innym wariancie typu IV obszycie bazy zastępowano oszczędzającą pracy imitacją z kolorowej wstążki szerokości 5 ‒ 8 mm okręcanej wokół bazy pomiędzy zadzierzgnięciami (Il. 64). Ten rodzaj kapitałki zidentyfikowano w księgach z norymberskich warsztatów klasztornych z II p. XV w. (F. Bock i E. Kyriss), w niemieckich inkunabułach z końca XV w. (Szirmai). Jeszcze większym uproszczeniem tego wariantu było przykrycie bazy tasiemką wzdłuż i zamocowanie kilkoma szwami z zadzierzgnięciami za składki. Zidentyfikowano je na oprawach niderlandzkich z końca XV w. (Szirmai). | ||
| + | Do typu IV można zaliczyć także nieco późniejsze, bo z XVII w. kapitałki określane przez niektórych badaczy jako „królewskie”, których nazwa wzięła się stąd, że zidentyfikowano je głównie w kodeksach wykonanych dla królów francuskich. Kapitałki te są nieco podobne do greckich (il. 65), poznanych we Francji w średniowieczu za pośrednictwem rękopisów, które trafiły tam po zniszczeniu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku, jednak konstrukcją bliższe są typowi IV w. (wg Szirmaia). | ||
| + | Typ V ‒ Kapitałka bazowa z oplotem rzemiennym (ang. primary wound endband with secondary braiding) | ||
| + | Kapitałka ta jest kapitałką typu II z oplotem ze skóry. Kapitałki te zwykle wykonywano po obleczeniu (Il. 66). Bazą był zazwyczaj rzemień, wokół niego wykonywano różnego rodzaju oplot (il. 66 a – d) paskiem skóry o szer. 2 – 5, które najczęściej były z różowej lub białej, wyprawianej glinowo skóry owczej, koziej, świńskiej lub garbowanej roślinnie skóry cielęcej. Czasem stosowano paski w dwóch kolorach. W niektórych przypadkach w jednej oprawie stosowane były także dwa rodzaje kapitałek: obszywana lub z tkaniny bliżej grzbietu bloku i z zaplotem ze skóry przy grzbiecie oprawy. Takie rozwiązania zidentyfikowano szczególnie w oprawach zdobionych techniką ledersznytu (il. 67). Kapitałki te popularne były od końca XIV w. do 1. poł. XVI w. w oprawach europejskich, a szczególnie francuskich, szwajcarskich (warsztat opactwa St. Gallen) i niemieckich. | ||
| + | Typ VI ‒ Kapitałka bazowa haftowana (ang. primary embroidered endband) | ||
| + | Wraz ze wzrostem ilości książek i koniecznością skracania czasu ich wykonywania, podejmowano próby uproszczenia i przyspieszenia prac introligatorskich – w tym tworzenia kapitałek. Jednym z rozwiązań pozwalających zaoszczędzić czas było zrezygnowanie z szycia konstrukcyjnego i obszycie bazy (rdzenia) wyłącznie dekoracyjnie‒ tak uzyskano kapitałkę typu VI (il. 68) . Typ ten jest swoistym pierwowzorem obecnie stosowanych doklejanych kapitałek szytych ręcznie. Najczęściej rdzeń obszywany był ściegiem renesansowym, w którym na krawędzi powstawał ozdobny łańcuszek (il. 69a). rdzeń stanowi rzemień lub rzadziej pojedynczy bądź podwójny pasek pergaminu (il. 70). Pierwotnie rdzenie mocowano w narożnikach okładzin, ale z czasem połączenie to zarzucono. Tak jak w kapitałce renesansowej, możliwe było zastosowanie więcej niż dwóch kolorów i dodatkowych rdzeni. By dodatkowo zabezpieczyć kapitałkę w niektórych przypadkach wprowadzano podkładkę z tkaniny lub pergaminu wsuniętej pod zadzierzgnięcia lub owijającej rdzeń (ang. transverse parchment lining) (il. 69 b,c). Kapitałki te rozwinęły się w XV w. w Niemczech i Niderlandach. | ||
| + | Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband) | ||
| + | Ten typ kapitałki jest rezultatem jeszcze większego skracania czasu pracy introligatora. Można wyróżnić wiele wariantów tej kapitałki: z rdzeniem i/lub z podkładką, bądź bez tych elementów. Kapitałką może być wyłącznie pasek ozdobnej, bądź nie tkaniny, przyklejony u dołu i góry grzbietu. W przypadku gdy tkanina nie była ozdobna wystający jej fragment mógł być dekorowany. Dekoracją mogły być np. skręcone, kolorowe nici, związane razem i przymocowane kilkoma szwami do krawędzi pergaminowego paska (il. 71). Kapitałki te były doklejane do grzbietów bloków, ich funkcja ograniczała się zatem jedynie do dekoracji. Różne warianty kapitałek uproszczonych doklejanych stosowano długo po zakończeniu okresu gotyku. Ogólnie składają się one z paska dekoracyjnej (il. 72), bądź nie tkaniny lub pergaminu, który w formie złożonej (pol. podkładka, ang. folded stuck-on endbands) lub niezłożonej doklejano do końców grzbietu bloku. Część wystającą nad blok dekorowano nicią, lub niekiedy farbą imitującą haft (il. 73). Podkładka najczęściej owijała rdzeń, który mógł być przedłużony w obie strony poza grzbiet i przewleczony lub doklejony do okładzin lub mógł być wraz z podkładką obcięty na równi z szerokością grzbietu (il. 74 a, b, c) . Przyklejanie do zewnętrznej strony okładzin częściej stosowano do około połowy XVIII wieku, później natomiast do wewnętrznej. Można także spotkać przypadki doklejanych kapitałek z rdzeniem i obszyciem, mocowanych dodatkowo przy bloku przez pojedyncze zadzierzgnięcia (ang. worked stuck-on endbands) (il. 68, 69). Kapitałki doklejane uznawane są za niemiecki wynalazek powstały w połowie XV wieku i używany głównie w tym kraju do połowy XVIII wieku. Doklejane kapitałki z wzorzystych tkanin (ang. woven stuck-on endbands) zaczęły stawać się popularne w Europie w pierwszej ćwierci XVIII wieku pod wpływami niemieckimi, a szczególna grupa z tkanin imitujących kapitałki szyte ręcznie pojawiła się w połowie XVIII wieku. Z tego czasu znane są też liczne przypadki doklejanych kapitałek papierowych na kodeksach z większości europejskich krajów poza Wielka Brytanią, gdzie rozwiązanie to pojawiło się na pocz. XIX w. Maszynowe kapitałki doklejane (ang. machine-made stuck-on endbands) pojawiły się około roku 1850 i są dziś najczęściej spotykane w książkach produkowanych masowo (il. 75). | ||
| + | |||
===2.4. kapitałka nowożytna=== | ===2.4. kapitałka nowożytna=== | ||
====kapitałka „niemiecka”==== | ====kapitałka „niemiecka”==== | ||
| Linia 108: | Linia 137: | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
| − | # | + | # Les tranchefiles brodées. Etude historique et technique, Bibliothéque Nationale, 1989 |
| − | # | + | # L. S. Young., Bookbinding and conservation by hand. A working guide, 1981 |
| + | # J.A. Szirmai, The archaeology of medieval bookbinding, 1999 | ||
| + | # J. Greenfield, J. Hille, Headbands: How to Work Them, Oak Knoll Press, 1991 | ||
| + | # D. Cockerell, Bookbinding and the Care of Books, 1901, New York: Lyons and Burford | ||
| + | # B. C. Middleton, A history of English craft bookbinding technique, 1963 | ||
| + | # H. Petersen, Bucheinbande, 2 edycja, 1991 | ||
| + | # Montelatici Claudio, Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5, 1987, tom 3 | ||
| + | # Cowie George, Cowie's bookbinder's manual, Londyn, 1852 [https://archive.org/details/cowiesbookbinder00cowi] | ||
| + | # Nicholson James B., A manual of the art of bookbinding, Philadelphia, 1878 | ||
| + | # http://isabell.paradise.gen.nz/Bookbinding/Bookbinding%20a%20brief%20history%20with%20photos.pdf | ||
| + | # Roberts, Matt and Etherington, Don, Bookbinding and the Conservation of Books. Washington DC: Library of Congress, 1982. | ||
| + | # Adolf Rhein, 1942, Kapitalbunde zu einem Katalog | ||
| + | # Karin Scheper, The technique of islamic bookbinding: methods, materials and regional varieties, dostęp: https://books.google.pl/books?id=fX69BwAAQBAJ&pg=PA245&dq=endbands&hl=pl&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=endbands&f=false | ||
---- | ---- | ||
Autor: '''P.M.''' | Autor: '''P.M.''' | ||
Wersja z 13:53, 5 kwi 2018
Kapitałka, (dawniej zwana dzierganką) to element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu i pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości oprawie, ale niekiedy wystaje ponad nią, jak i znajduje się poniżej jej. Kapitałki znajdujące się w najwcześniejszych kodeksach były elementem broszurowania, czyli końcowym zwięzem, wokół którego zawijała się nić przechodząc z jednej składki do kolejnej. Materiałem używanym na te kapitałkowe zwięzy była zazwyczaj skóra garbowana lub wyprawy glinowej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza były najczęściej doszywane poprzez zadzierzgnięcie o plątnik każdej składki. By uchronić krawędzie bloku przez rozrywaniem przez nić stosowano podkładkę z paska pergaminu lub rzadziej skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki tworzone na tzw. bazie, zaplatane z rzemieni lub szyte na niej. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, zaczęły nosić funkcję wyłącznie dekoracyjną. Najczęściej stosowano kapitałki doklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka doklejana składała się z sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę doklejano do bloku, przy czym podkładka zazwyczaj wystawała poza blok i była doklejona do wewnętrznej strony okładzin. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie. Angielski termin określający kapitałkę - „endband” opracował w 1967 r. Christopher Clarkson, oznacza on dokładnie „zwięz końcowy”. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem broszurowania, służyły jednocześnie do montażu okładzin. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną jak i dekoracyjną. Klasyfikacja i charakterystyka kapitałek: 1. Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne
1.1. kapitałka koptyjska
1.2. kapitałka etiopska
1.3. kapitałka islamska
1.4. kapitałka bizantyńska
• kapitałka „alla greca”/grecka
• kapitałka armeńska
• kapitałka syryjska
2. Kapitałki ksiąg świata zachodniego
2.1. kapitałka karolińska
2.2. kapitałka romańska
2.3. kapitałka gotycka
2.4. kapitałka nowożytna
• kapitałka „niemiecka”
• kapitałka „francuska”
2.5. kapitałka belle epoque
2.6. kapitałka współczesna
Spis treści
1. Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne
1.1. kapitałka koptyjska
Kapitałka koptyjska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Wśród nielicznych zachowanych kodeksów koptyjskich nie jest znany żaden posiadający całą kapitałkę. W opisach wczesnych wieloskładkowych kodeksów koptyjskich pochodzących z okresu od powstania chrześcijańskich koptyjskich społeczności, jako części Imperium Bizantyjskiego około II w. n. e. aż do podboju arabskiego w połowie VII wieku wspomina się (J.A.Szirmai) jedynie o zachowanych śladach wraz z resztkami kolorowych nici po szyciu nieokreślonych kapitałek. Podobnie nie zachowały się kapitałki w późnych kodeksach koptyjskich pochodzących z okresu represji arabskich wobec Koptów w VII ‒ XI w. Przeprowadzona analiza pozostałości po kapitałkach pozwoliła stwierdzić (Szirmai), że najpowszechniejszym sposobem ich wykonywania był ścieg łańcuszkowy (link stitch) z łańcuszkiem pojedynczym lub podwójnym, którego szycie przedłużone było nieznacznie na krawędzi obu okładzin (il. 1). Odmianą tej kapitałki mogą być kapitałki zidentyfikowane w kodeksach z Hamuli (Petersen). Modyfikacja w pierwszym przypadku polega na szyciu wykonanym na zabezpieczonym wcześniej tkaniną grzbiecie, w drugim na wprowadzeniu sznurkowego rdzenia składającego się z jednego lub dwóch sznurków (il. 2).Tak przygotowane bazy kapitałek obszywano barwnymi nićmi. Ustalono (T.Petersen),że kapitałki koptyjskie często były czerwone i zielone. Odnotowano także (Petersen) duże podobieństwo pomiędzy kapitałką koptyjską a etiopską, islamską i jedną z odmian kapitałki bizantyjskiej.
1.2. kapitałka etiopska
Kapitałka etiopska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy etiopskie zalicza się (Szirmai) do grupy kodeksów dziedzictwa krajów Morza Śródziemnego ze względu na fakt, że przez wieki Etiopia miała kontakt z kościołem koptyjskim i Bizancjum i była pod silnym wpływem ich kultury. Pierwsze kodeksy etiopskie powstały ok. IV w., tj. po dotarciu do Etiopii chrześcijaństwa, za pośrednictwem syryjskich misjonarzy. Arabski podbój Egiptu w VII wieku odseparował Etiopię od większości chrześcijan na 600 ‒ 700 lat i dopiero ok. XVI w. księgi z tego kraju zaczęły trafiać do Europy. Większość znanych dziś przykładów kodeksów etiopskich pochodzi z XVI ‒ XIX wieku, jednak istnieją także starsze egzemplarze. Są to obiekty głównie o tematyce religijnej spisane w języku Ghe’ez, w wielu przypadkach zdobione barwnymi miniaturami. Szycie bloku jest łańcuszkowe z nicią zamocowaną w drewnianych okładzinach obleczonych w skórę. Kapitałki etiopskie montowane były przy kodeksach po ich oprawieniu, zatem są one raczej elementem oprawy, a nie bloku. Składają się one z dwóch charakterystycznie splecionych ze sobą pasków skóry o szerokości od 6 ‒ 10 mm (il. 3) i przedłużonych poza grzbiet o 40 ‒ 60 mm. Rzemienie mogły być barwione na jeden lub dwa kolory. Doszywano je do bloku przez składki i obleczenie grzbietu, co było widoczne na grzbietach opraw (il. 4). Nić doszywająca kapitałkę mogła być wykonana z jelita i często jest inna niż nić szycia bloku.
1.3. kapitałka islamska
Kapitałka islamska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy islamskie zalicza się do dziedzictwa obszaru Morza Śródziemnego ze względu na powiązania z nimi kodeksów etiopskich, a także na fakt, że rozkwit arabskiego introligatorstwa przypada na okres islamskiego podboju Bliskiego Wschodu, Bizancjum, Egiptu i Północnej Afryki w VII w. Budowa kapitałek islamskich przez stulecia pozostała w dużej mierze niezmieniona, z wyjątkiem rzadkich, nietypowych rozwiązań. Tradycyjne kapitałki wykonywano na rdzeniu z paska skóry umieszczonego na krawędzi bloku przy grzbiecie i zadzierzgiwanego o składki, przez co uzyskiwano bazę kapitałki, oplecioną nicią stanowiącą swoistą osnowę (ang. warp)(il.5a). Następnie zazwyczaj dwa kolory, jedwabnych nici tworzących wątek (ang. weft) przeplatano przez osnowę (il.5b), uzyskując najczęściej wzór zygzaka (il. 6) lub rzadziej inny (il.7). Niekiedy skórzany rdzeń bazy doklejano do grzbietu. Długość rdzenia jest zwykle równa szerokości grzbietu, lecz czasami mógł on być dłuższy, pozostawiano go takim celowo i doklejano lub doszywano do zewnętrznych kart lub scezury (il. 8). Oprócz skóry, rdzenie mogły być wykonane ze zwiniętego pergaminu, skręconych nici, paska tkaniny lub sztywnego materiału roślinnego, np. bambusa lub trzciny ‒ takie rozwiązania są częstsze w rękopisach z południowowschodniej Azji (il. 9). W bardzo rzadkich przypadkach w ogóle nie stosowano rdzenia. Nić doszywającą rdzeń (szycie konstrukcyjne) zwykle mocowano przez dowiązanie jej do jednej z zewnętrznych składek wewnątrz lub na zewnątrz bloku. Szycie rozpoczynano na rdzeniu od strony bloku i prowadzono w stronę grzbietu. Nić wprowadzano w składki około 30 – 40 mm od krawędzi bloku, czasem z wykonaniem podwójnych pętli w każdej składce dla stworzenia bardziej zwartej osnowy. Nici obszycia zwykle były jedwabne (czasem podwójne) w dwóch kolorach, np. czerwonym i białym, czerwonym i żółtym, zielonym i różowym. Poza najbardziej popularnym wzorem zygzaka w dwóch kolorach można znaleźć zygzaki trójkolorowe (il. 10), a także przypadki wzoru pionowego (il. 11), skośnego (il. 12) lub „szachownicy” (il. 13). Nici mogły być gładkie lub szorstkie, z błyszczącego jedwabiu lub matowej bawełny. Niektóre kapitałki w ogóle nie posiadają dekoracyjnego obszycia mając wyłącznie szycie konstrukcyjne (il. 14). Skóra obleczenia na grzbiecie mogła być docięta równo (nie wykonywano podwinięć) lub wystawać nad kapitałkę i być nad nią formowana w tzw. „ucho” (il. 6, 15). Nietypowe odmiany kapitałek islamskich W księgach z południowo-wschodniej Azji można znaleźć kapitałki z „roztrzepanymi” zakończeniami przypominającymi frędzle, które powstawały z nieobciętych, roztrzepanych nici szycia albo nieobciętego rdzenia z tkaniny, sznurka jedwabnego, lnianego lub innego materiału (il. 16). Inną odmianą jest wykonanie obwiązania kapitałki jedną z jej nici szycia konstrukcyjnego już po obszyciu dekoracyjnym, co być może stosowano w celu uchronienia jej przed zsuwaniem się z zadzierzgnięć (il. 17). Występują także nieliczne kapitałki osadzone w ścięciu krawędzi przy grzbiecie bloku (ang. saw-cut endbands). Kapitałki te posiadały rdzeń (il. 18) lub były bezrdzeniowe. W przypadku braku rdzenia bazę stanowiły grube nici, które doszywano do bloku w odległości ok. 20 mm od krawędzi grzbietu (il. 19). Stosowanie tego utrudniającego pracę rozwiązania prawdopodobnie wynikało z chęci uniknięcia przesuwania się obszycia, lecz odbywało się to kosztem elastyczności bloku. Takie kapitałki zidentyfikowano m. in. w kodeksach z Jemenu z wieku XIX i XX (Sheper). W kodeksach islamskich kapitałki były ich integralnym elementem, sporadycznie nie występują jedynie w cienkich woluminach.
1.4. kapitałka bizantyńska
Kapitałka bizantyńska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Określenie „bizantyński” obejmuje teren Konstantynopola, Armenię, Gruzję, Syrię, wyspy wschodnie Basenu Morza Śródziemnego (Cypr, Kreta), Grecję oraz słowiańskie narody Bałkanów. Częścią kultury bizantyńskiej były także tereny tak odległe jak południowa Rosja i półwysep Synaj. Należy zatem podkreślić, że z tego względu nie można „obszarowo” definiować tych kodeksów. Podobnie, trudno jest je sklasyfikować chronologicznie, ponieważ kultura Bizancjum nie zanikła od razu po zniszczeniu Konstantynopola w 1453 r. określono zatem (Shirmai) kryteria definiujące kodeksy bizantyńskie: • szycie ściegiem łańcuszkowym na więcej niż dwóch stacjach • zabezpieczenie grzbietu tkaniną zachodzącą na zewnętrzną część okładzin • płaski grzbiet • drewniane okładziny zwykle z rowkowanymi krawędziami (górną i dolną), połączone z blokiem nicią • okładziny tych samych wymiarów co blok • kapitałki zachodzące na okładziny • zapięcia typu paskowego z zaczepem bolcowym (ang. peg and strap) Kapitałki występujące przy kodeksach podlegających powyższym kryteriom będą nazywane bizantyńskimi. Niektórzy z autorów wyodrębniają z tej grupy kapitałki greckie klasyfikując je w kapitałkach zachodnioeuropejskich. Słuszniejszym wydaje się jednak zakwalifikowanie ich do grupy kapitałek wschodnich ze względu na ich podobieństwo do kapitałek koptyjskich, syryjskich, gruzińskich, armeńskich i wczesnych islamskich. Najbardziej znane przykłady kapitałek bizantyńskich pochodzą z okresu między X a XVII wiekiem, przy czym w XVI w. odnotowuje się wyraźne wpływy zachodnie. Kapitałki kodeksów bizantyńskich zazwyczaj obejmują grzbiet bloku i część okładzin, przy czym pomimo wprowadzenia ich w specjalne wyżłobienia w krawędziach okładzin, wystają nad nimi. Składają się zwykle z bazy, która pełni głównie funkcję konstrukcyjną i dekoracyjnego obszycia. Znane są jednak przypadki, w których baza nie ma istotnego znaczenia konstrukcyjnego oraz takie, w których obszycie jest dla konstrukcji bardzo istotne. Kapitałki mogą być bezrdzeniowe lub posiadać pojedyncze lub podwójne rdzenie ze sznurka lub skóry, mocowane nicią przez tunele lub otwory w krawędziach okładzin i zadzierzgiwane o plątnik każdej składki. Ze względu na przedłużanie kapitałek bizantyjskich na krawędź okładzin, oblekanie tych kodeksów wymagało specyficznej techniki. Skórzane obleczenie zwykle jest naciągnięte na kapitałkę kryjąc ją częściowo, powstają w ten sposób charakterystyczne daszki. O ile opracowanie daszków w miejscu grzbietu nie wymagało wypracowania specjalnej techniki, to przykrycie kapitałek nad okładzinami było bardziej skomplikowane. Zidentyfikowano (Grosdidier de Matons) dwa zasadnicze sposoby opracowania skóry wokół wystających nad okładziny kapitałek. Wykonywano krótkie nacięcie skóry na końcu kapitałki, jedną częścią skóry oklejano krawędź okładziny wprowadzając ją pod kapitałkę, z drugiej części formowano daszek. Inna metodą było uformowanie daszka z skóry obleczeniowej, a oklejenie krawędzi okładziny pod kapitałką oddzielnym kawałkiem skóry. W obszernej grupie kapitałek bizantyńskich są kapitałki nieposiadające rdzenia, posiadające jeden, dwa lub więcej rdzeni. Najprostszą odmianą jest kapitałka bezrdzeniowa, złożona z nici przewleczonej przez otwory w okładzinach i składkach, prowadzona na okrętkę,. Najczęściej spotykana jest we wczesnych kodeksach syryjskich i gruzińskich (X – XIV wiek), czasem także w greckich (il. 20). Inny rodzaj kapitałki bez rdzenia stanowi rozwiązanie podobne do poprzedniego z dodatkowym zadzierzgnięciem za nić z poprzedniej składki. Najprawdopodobniej ten rodzaj kapitałki wywodzi się z kapitałek koptyjskich (il. 21).Kapitałki z pojedynczym rdzeniem mogą składać się tylko z obszytego nicią rdzenia (sama baza) lub z bazy i wykonanego na niej dekoracyjnego obszycia. W pierwszym przypadku obszycie było jednocześnie szyciem konstrukcyjnym mocującym rdzeń do bloku, nić w związku z tym była identyczna, jak użyta do szycia w bloku lub inna lecz najczęściej w naturalnym kolorze, rzadziej barwna (il. 22, 23). W drugim przypadku obszycie dekoracyjne stanowi zwykle kolorowy haft w zygzak na bazie ze sznurkowego rdzenia mocowanego niebarwioną nicią do okładzin i bloku (il 24, 25). Tak powstałą osnowę (ang. warp) przeplatano nicią lub nićmi w innym/innych kolorze/kolorach, co pozwalało uzyskać różne zygzakowate wzory, zależnie od ilości kolorów i nici osnowy. Odmianą tej kapitałki jest kapitałka z dodatkowym rdzeniem z cienkiego sznurka, który również obszywano kolorową nicią. Kapitałki te pod względem wzoru obszycia wyglądają podobnie do islamskich (il. 26), zdecydowaną różnicą jest jednak połączenie rdzenia kapitałki bizantyńskiej z okładzinami. Jako najbardziej typową kapitałkę bizantyńską określa się (Szirmai) kapitałkę na dwóch rdzeniach sznurkowych najczęściej równej grubości, umieszczonych jeden na drugim, obszytych taką samą nicią jak blok, prowadzoną w skos na dolnym rdzeniu i pionowo na górnym (il. 27, 28). Znane są także kapitałki na dwóch rdzeniach ze wzorem jodełki i łańcuszkiem wyszytym na rdzeniu górnym, popularne na kodeksach z XV – XVI wieku (il. 29, 30).
kapitałka „alla greca”/grecka
Kapitałki te zostały wyróżnione jako typ grupy kapitałek bizantyńskich ze względu na odmienne cechy kodeksów, przy których się znajdują. Zarówno konstrukcja, jak i elementy dekoracyjne tych kodeksów, nazwanych „alla greca” (Szirmai) noszą cechy kodeksów zachodnioeuropejskich, co dało asumpt do odróżnienia ich od chronologicznie starszych, właściwych kodeksów bizantyńskich. Kapitałki opraw „alla greca” wystają nad blok i są przedłużone na krawędzie okładzin, co pozwala je zaliczyć do grupy kapitałek bizantyńskich, jednak nieco odmienna konstrukcja i obszycie sprawiają, że wyróżniono je jako odmienny typ. Bazą tych kapitałek jest zwykle pojedynczy rdzeń zamocowany nicią przewleczoną w otworach w okładzinach, prowadzoną w „ósemkę” i zadzierzgniętą o składki (il. 31 a – c). Dwa, najczęściej spotykane, typy obszycia dekoracyjnego to haft krzyżowy i haft renesansowy. Haft krzyżowy wykonywano w wielu kolorach z użyciem nawet do 8 ‒ 10 nici (il. 31 d), renesansowy zwykle był dwukolorowy. Oba typy mogły posiadać dodatkowy, cienki rdzeń umieszczany nad rdzeniem głównym. Kapitałki takie, oprócz kodeksów greckich XVI i XVII w. (van Regemorter), zidentyfikowano w serbskich rękopisach z XVI wieku (Szirmai), hebrajskich księgach z biblioteki Fugger, nazywając je z tego względu „Fugger-type” (Jäckel).
kapitałka armeńska
Kodeksy armeńskie wyróżniono (Szirmai) jako typ grupy kodesów bizantyńskich ze względu na odmienne cechy budowy tych kodeksów. Noszą one w sobie rozwiązania konstrukcyjne spotykane w kodeksach syryjskich, arabskich, manuskryptach chrześcijańskich, koptyjskich, greckich, a nawet etiopskich. Przy czym wcześni skrybowie armeńscy (V w.) mieli styczność głównie z księgami greckimi i najpewniej na ich bazie uczyli się introligatorstwa. Kapitałki armeńskie należą do najbardziej skomplikowanych w wykonaniu. Tradycyjnie składają się z rdzenia głównego, stanowiącego element bazy i kilku rdzeni dodatkowych, wszystkie obszyte wzorem zygzakowym w trzech kolorach (il. 32), znane są także zmodyfikowane warianty tej kapitałki (il. 33). Szyto je po dołączeniu okładzin do bloku. Wcześniej całe grzbiety zabezpieczano tkaniną, od około XVIII wieku tkaninę wprowadzano wyłącznie pod kapitałkami, a w wiekach późniejszych w ogóle zaniechano tej czynności. Rdzeń główny jest pojedynczy, wykonany z stosunkowo grubego sznurka lub zwiniętej skóry i jest elementem połączenia bloku z okładzinami. Jest przedłużony na okładziny na ok. 20 – 30 mm. Zamocowany jest przy nich zwykle nicią lnianą. Otwory do montażu w okładzinie mogą być celowo wykonane nie w jednej linii, aby uchronić drewno przed pękaniem (il. 34). Do bloku rdzeń główny doszywano przez grzbiety składek (il. 35) dość grubą nicią lnianą, bawełnianą, czasem jedwabną. Do tak wykonanej bazy dokładano cieńsze rdzenie, od jednego do czterech, a najczęściej trzy. Materiałem tych rdzeni jest sznurek lub skręcone nici jedwabne. Jeśli użyto tylko jednego dodatkowego rdzenia, umieszczano go nad głównym i były one wówczas prawie tej samej średnicy. Haft obszycia zwykle tworzy zygzak w trzech kolorach – białym, czarnym i czerwonym i jest trójpoziomowy. Kapitałki armeńskie przez swoją „wielordzeniowość” są wysokie i wystają ponad okładziny na ok. 5 mm. Styl tych kapitałek pozostał w dużej mierze niezmieniony przez stulecia, aż do XVIII wieku. W niektórych przypadkach pod obleczeniem na obu końcach kapitałki umieszczano małe kawałki drewna, być może w celu złagodzenia kąta przejścia skóry obleczenia z okładzin nad kapitałki. Drewienka te bardzo trudno jest zauważyć, jeśli oprawa nie jest mocno zniszczona. Obleczenie było zwykle rozcinane w miejscu połączenia kapitałki z okładzinami, by możliwe było wykonanie podwinięć skóry na okładziny oraz zabezpieczenie kapitałki przed zniszczeniem przez częściowe naciągnięcie na nią skóry z grzbietu. Charakterystyczne jest także barwienie krawędzi ksiąg armeńskich, zwykle na czerwony kolor, kończące się 5 – 10 mm przed kapitałką z utworzeniem podkowiastego kształtu (il. 36) lub też malowania aż do kapitałki, powtarzając jakby jej kształt (il. 37). Do nietypowych kapitałek armeńskich należą kapitałki określane jako „zachodnio-armeńskie”, łączące elementy armeńskie i europejskie. Takie kapitałki opisano (Y. R. Khan i T. Ohanyan) przy XVII-wiecznych kodeksach armeńskich. Wystają one nad przycięte równo z blokiem okładziny, mają tylko dwa kolory, jeden rdzeń i łańcuszek położony na krawędzi bloku. Często mają też inne mocowanie rdzenia w okładzinach lub też rdzeń w ogóle nie jest wprowadzony w nie (il. 38). W XVIII wieku kapitałki armeńskie coraz częściej miały europejski (angielski) łańcuszek na krawędzi i mocowano je tylko do bloku, a rdzenie docinano na szerokość bloku lub nie (il. 39, 40). Innym niestandardowym rozwiązaniem jest np. dodatkowy rdzeń w podwinięciu obleczenia (ang. cap-core) (il. 41).
kapitałka syryjska
Innym typem kapitałki bizantyńskiej są kapitałki syryjskie. Ze względu na taką samą konstrukcję bazy do obszycia są one podobne do kapitałek armeńskich. Samo obszycie kapitałek syryjskich może tworzyć wzór zygzaka opartego na dodatkowych rdzeniach lub prosty wzór skośny. W zidentyfikowanych przykładach kapitałek syryjskich obszycie wykonane zostało nićmi jedwabnymi lub lnianymi w kolorze żółtym i niebieskim (il. 42, 43).
2. Kapitałki ksiąg Świata Zachodniego
2.1. kapitałka karolińska
Charakterystyczną cechą kapitałek karolińskich jest element określany jako „ucho”. Ucho składa się zazwyczaj z takiej samej skóry jak obleczenie, jego szerokość jest taka sama jak grzbietu, a w długości zachodzi na grzbiet na 40 – 70 mm i wystaje nad nim na ok. 30 – 50 mm. Często połączone jest z obleczeniem grzbietu przez wspólne obszycie. Uważa się (Szirmai), że w kodeksach karolińskich kapitałki wprowadzano po przycięciu krawędzi bloku, a ich funkcją było zazwyczaj zintegrowanie nie połączonych ze sobą przy krawędziach składek. Jednak w niektórych odmianach kapitałek, ich rola konstrukcyjna była ograniczona. Wyróżniono (Szirmai) trzy główne typy kapitałek karolińskich: Typ I - Kapitałki niekonstrukcyjne (ang. unsupported endband sewing) Typ II - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem w jodełkę (rybi grzbiet) (ang. supported herringbone sewing) Typ III - Kapitałki konstrukcyjne z szyciem prostym (ang. supported straight sewing) Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę tych kapitałek: Kapitałki typu I wykonywano ściegiem łańcuszkowym z pojedynczym, podwójnym lub potrójnym łańcuszkiem, którego nić mocowano w przygrzbietowych narożnikach okładzin. W tym celu w okładzinach wykonywano pojedynczy (il. 44b), bądź podwójny otwór (il. 45b) tworzący kształt litery V. Po obleczeniu podkład ucha i obleczenie obszywano razem (il. 45c). Niekonstrukcyjne kapitałki typu I (il. 44) z potrójnym łańcuszkiem łatwo pomylić z konstrukcyjnym szyciem typu II w jodełkę (il. 45). Podwójny rdzeń kapitałki typu II stanowią cienkie sznurki zamontowane w przygrzbietowych narożnikach okładzin za pośrednictwem pętelki (ang. loop) w jednej okładzinie i końców podwójnego rdzenia przewleczonych przez drugą okładzinę. Obszycie wykonywano w jodełkę. Należy zaznaczyć, że zdaniem niektórych badaczy (Szirmai) kapitałki typu II są starsze niż typu I, co wynika z chronologii rozwoju sposobów szycia bloku, ponieważ szycie w jodełkę ewoluowało z szycia łańcuszkowego. Szycie kapitałek konstrukcyjnych typu III jest szyciem pojedynczym (ang. single) lub zagęszczonym (ang. packed straight), czyli odpowiednio z jednym lub więcej oplotami na składkę. Rdzeń często stanowią dwa sznurki lub rzadziej rzemienie, ale czasem rdzeń może być z pojedynczego sznurka. Nić szycia jest zwykle niebarwiona, taka sama jak szycia bloku. Jeśli oprawa była naprawiana lub wymieniana i szycie było zmieniane, ucho zwykle przekształcano. Na il 46 przedstawiono dwa rodzaje najczęstszych ingerencji, jakich dokonywano przy, tego rodzaju kapitałkach. W rezultacie powstały zupełnie nowe kapitałki, które niekiedy bywają błędnie identyfikowane jako odmiana kapitałek karolińskich. konstrukcje, których nie należy mylić z oryginalnymi kapitałkami karolińskimi. Ucha mogą przyjmować wiele kształtów(il. 47 a – f). Najpowszechniejsze są ucha zaokrąglone. Ucha posiadają zwykle dodatkowe zabezpieczenia z tkaniny (patch linings), niezależne od zabezpieczenia grzbietu. Zabezpieczenia te zazwyczaj są szerokości uch i wówczas są zazwyczaj do nich doszyte. W sytuacji gdy tkanina jest szersza od ucha i zachodzi na okładziny, to jest wówczas do nich zamocowana drewnianymi kołkami (trenail). W niektórych przypadkach grzbiet i ucho mają jedno wspólne zabezpieczenie z tkaniny. W oprawach późniejszych, w szczególności klejnotowych przednią część ucha pokrywano dodatkową ozdobną tkaniną.
2.2. kapitałka romańska
W kodeksach romańskich, najczęściej występują, podobnie jak w kodeksach karolińskich, kapitałki z uchem. Zaobserwowano je wysokiej jakości oprawach wykonanych w warsztatach klasztornych od XI do XIII wieku. Wyróżniono (Szirmai) kilka typów tych kapitałek: Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem Typ II - Kapitałki bazowe z uchem (ang. primary endbands). Typ III - Kapitałki bazowe z uchem z dekoracyjnym obszyciem (ang. compound endbands). Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę tych kapitałek: Typ I - Kapitałki z uchem, na pojedynczym lub podwójnym rdzeniu, z obszyciem. Obszycie było zazwyczaj w jodełkę (wł. a spina di pesce), proste (ang. straight) lub najpowszechniejsze – krzyżowe (ang. cross-stitch). Kapitałki te są podobne do karolińskich (il. 48), jednak w odróżnieniu od nich, są bardziej dekoracyjne, np. odnotowano częstsze niż w kodeksach karolińskich użycie w obszyciu barwnych nici, pokrycie przedniej ścianki ucha kolorową tkaniną lub papierem oraz skomplikowane hafty na krawędziach uch. Rdzenie stanowią zwykle białe rzemienie takie same jak zwięzy. Podwójne rdzenie i szycie w jodełkę jest częstsze wśród starszych kodeksów. Nić jest zwykle taka jak w bloku, często przeplatana z kolorową, zwykle niebieską. Czasem stosowano więcej kolorów dobranych kolorystycznie do tkaniny pokrywającej przednią ściankę ucha. (il. 49, 50, 51) Typ II - Kapitałki z uchem z szyciem konstrukcyjnym nicią lnianą na pojedynczym rdzeniu, bez dodatkowego dekoracyjnego obszycia, tzw. kapitałki bazowe (ang. primary endbands). Typ III - Kapitałki z uchem z pojedynczym lub podwójnym rdzeniem z szyciem nicią lnianą i z obszyciem kolorową nicią lnianą lub jedwabną w dwóch lub więcej kolorach, tzw. kapitałki złożone (ang. compound endbands). Kształty i obszycia uch kapitałek romańskich są generalnie bardzo podobne do kapitałek karolińskich, jednak czasem mogą pojawiać się wielokolorowe warianty obszycia haftem krzyżowym lub w jodełkę. Powszechne w oprawach angielskich obszycie w jodełkę zachodzi często na okładziny na 10 - 20 mm, w czym kapitałki te nawiązują w pewien sposób do kapitałek bizantyńskich. Na francuskich oprawach można natomiast spotkać szczególny rodzaj ucha powstały z obleczenia skórzanego (fr. coiffes debordantes) (il. 52) . Ucha, jak i ich zabezpieczenia (ang. tab lining) mogą być przy kodeksach zamontowane na różne sposoby (il. 53), niektórzy badacze próbują to łączyć z funkcją spełnianą przez ten element, bardziej prawdopodobne jest jednak powiązanie różnic konstrukcyjnych z różnymi warsztatami w jakich kodeksy były wykonane, być może jest to jedna z cech typologicznych.
2.3. kapitałka gotycka
2.3. Kapitałka gotycka Określenie kapitałka „gotycka” jest raczej umowne ze względu na mnogość rozwiązań konstrukcyjnych i dekoracyjnych w kodeksach powstałych w tym okresie. Wiele odmian kapitałek występujących w gotyku znanych było w epokach późniejszych. Kapitałką gotycką nazwano kapitałkę, której typ pojawił się w kodeksach powstałych w okresie gotyku. Cechą charakterystyczną większości odmian jest pełnienie istotnej funkcji konstrukcyjnej. Kapitałki gotyckie wykonywano na różnym etapie tworzenia kodeksów, np. były integralnym elementem szycia książki, w takim przypadku były po prostu zwięzami końcowymi (il. 55), innym rodzajem były kapitałki doszywane po dołączeniu do uszytego bloku okładzin. Ten ostatni typ nosi nazwę kapitałki złożonej (ang. compound enbands). Kapitałki te składają się z bazy/kapitałki „bazowej” (ang. primary wound endbands/primary endbands), którą najczęściej obszywano barwną nicią (ang. secondary endband) (il. 56). Pojawiły się też w okresie gotyku kapitałki bardzo proste, doklejane, których zasadnicza konstrukcja stosowana jest do dzisiaj. Ze względu na te różnice wyodrębniono (Szirmai) siedem głównych typów kapitałek gotyckich, które co należy zaznaczyć mogą występować w różnych wariantach: Typ I ‒ Kapitałka integralna (ang. integral endband Typ II – Kapitałka bazowa (ang. primary wound endband) Typ III – kapitałka bazowa z obszyciem zeszytowym materiałem obleczeniowym (ang. saddle-stitch endband over primary wound endband) Typ IV ‒ Kapitałka bazowa z ozdobnym obszyciem (ang. primary endband with secondary embroidery) Typ V ‒ Kapitałka bazowa z oplotem rzemiennym (ang. primary wound endband with secondary braiding) Typ VI ‒ Kapitałka bazowa haftowana (ang. primary embroidered endband) Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband Poniżej przedstawiono krótką charakterystyke poszczególnych typów kapitałek gotyckich: Typ I ‒ Kapitałka integralna (ang. integral endband Kapitałki te wyszywane były wraz z blokiem, stanowiły tym samym zwięzy końcowe (il. 57). Kapitałka ta może być konstruowana na skośnym ścięciu krawędzi grzbietowej (ang. spine slant) (il. 58, 59) lub na grzbiecie w odległości 10 - 25 mm od krawędzi górnej i dolnej bloku. W pierwszym przypadku kapitałka jest zwykle widoczna i może posiadać charakterystyczny wzór oddzielnych pętelek obejmujących po dwie nici (il. 57) lub może nie mieć pętelek. W drugim przypadku kapitałka jest ukryta pod obleczeniem jak wypukły zwięz. Niegdyś uważano, że ten rodzaj kapitałki stosowano we wszystkich kodeksach nie posiadających obciętych krawędzi. Integralna kapitałka nie uniemożliwia jednak przycięcia krawędzi, gdyż można ją ukryć w skosie grzbietu lub nieco odsunąć. Docinanie wykonywane było ręcznie, poprzez stopniowe ścinanie bloku od kapitałki w stronę krawędzi bocznej, co mogło skutkować powstaniem nawet 10 mm różnicy w wysokości bloku. Kapitałki te nie były zdobione dodatkowym obszyciem. Typ II – Kapitałka bazowa (ang. primary wound endband) Kapitałka określana jako „bazowa” jest spotykana głównie w oprawach gotyckich, ale także w niektórych kodeksach romańskich. W literaturze angielskojęzycznej podobnym terminem (ang. primary endband) określane są bazy kapitałek islamskich i bizantyńskich. Kapitałki te umieszczano na krawędzi grzbietu lub w skośnym ścięciu krawędzi grzbietowej i stanowiły zwykle bazę dla dekoracji kapitałek typu III i IV, czasem VII. Rdzeń stanowi zwykle pojedynczy rzemień lub sznurek, przy czym rzemienie przeważają w kodeksach do 2 poł. XV w. W zależności od grubości składki wykonywano jeden lub więcej niż jeden oplot na składkę ‒ większa ilość oplotów gwarantowała całkowite zasłonięcie rdzenia. Nić (zwykle taką samą jak nić szycia bloku) zadzierzgiwano o składki ‒ we wczesnym gotyku często o każdą (fot. 60), ale w czasach późniejszych z coraz większymi interwałami pomiędzy zadzierzgnięciami (fot. 61). Wokół rdzenia można było ją prowadzić na różne sposoby, np. w „ósemkę” (il. 62a), z supełkiem na grzbiecie (il. 62b), w prostą pętlę. Kapitałka „bazowa” szyta w „ósemkę” była najpowszechniejszym typem na północ od Alp, ale pojawiała się też we Włoszech. Typ III – kapitałka bazowa z obszyciem zeszytowym materiałem obleczeniowym (ang. saddle-stitch endband over primary wound endband) Kapitałka ta jest modyfikacją typów I i II, do jej wykonania wykorzystywano obleczenie grzbietu. Zamiast typowego podwinięcia i podklejenia obleczenia tworzono połączenie między obleczeniem a kapitałką przez obszycie ich razem ściegiem zeszytowym (ang. saddle-stitchang) (il. 63). Ścieg wykonywano zazwyczaj niebarwioną nicią przez wcześniej przygotowane otwory, a końcowy supeł wiązano pod skórą, której nadmiar obcinano. Najstarszy znany w literaturze przykład takiej kapitałki pochodzi z XIV-wiecznej oprawy saksońskiej, późniejsze w XV i XVI wieku. Typ IV ‒ Kapitałka bazowa z ozdobnym obszyciem (ang. primary endband with secondary embroidery) Kapitałka ta nawiązuje do tego samego typu (baza z obszyciem) kapitałek romańskich i bizantyńskich „alla greca”. Kapitałki te mogą posiadać jeden lub więcej rdzeni, tej samej grubości co bazowy lub cieńszymi. Do obszycia stosowano nici lniane lub jedwabne, w jednym, dwóch lub więcej kolorach, czasem nawet ośmiu, w oprawach luksusowych stosowano nic złotą. Zależnie od ilości rdzeni, nici i sposobu obszycia możliwe było uzyskanie niemal nieskończonej liczby wariantów tej kapitałki. Jeśli kapitałka została uszyta przed obleczeniem, obszycie nie było z nim połączone, natomiast jeśli po obleczeniu, skóra mogła być ścięta równo nad kapitałką „bazową” i były one czasem obszywane razem. Skóra mogła być także pozostawiona nieobcięta. Bazę obszywano we wcześniejszych kodeksach haftem krzyżowym (XII – XV w.), jednak trudno jest jednoznacznie stwierdzić od kiedy zaczął on być wykorzystywany. Innym rodzajem obszycia jest obszycie prostymi pętelkami (ang. straight loops) lub pętelkami z dekoracyjnym łańcuszkiem (ang. chains of link stitches), tego rodzaju obszycie zidentyfikowano na kodeksach nieco późniejszych (XIV w.), występowały one jednak nieco dłużej, bo aż do połowy XVI wieku. Typ IV kapitałki z takim obszyciem przez J.A. Szirmaia nazwany jest kapitałką „renesansową” (ang. renaissance endband). Tak jak kapitałka z haftem krzyżowym, kapitałka renesansowa może być niezależna od obleczenia lub z nim połączona. Większość kapitałek tego rodzaju było uszytych po obleczeniu, zwykle z trzema dodatkowymi rdzeniami w dwóch lub trzech kolorach. Przykłady pochodzą m. in. z Niderlandów, Niemiec, Włoch i Francji XIV i XV wieku. Haft krzyżowy i renesansowy są najpowszechniejsze w typie IV, jednak poza nimi stosowany był jeszcze przynajmniej jeden rodzaj haftu. Można go opisać jako tkany (weavingang.), podobny do kapitałki islamskiej (il. 5) i bizantyjskiej haftowanej (il. 24). Ten rodzaj kapitałki zidentyfikowano (Szirmai) w kilku niemieckich niedatowanych kodeksach, prawdopodobnie z XV wieku oraz na jednym inkunabule z 1492 r. W innym wariancie typu IV obszycie bazy zastępowano oszczędzającą pracy imitacją z kolorowej wstążki szerokości 5 ‒ 8 mm okręcanej wokół bazy pomiędzy zadzierzgnięciami (Il. 64). Ten rodzaj kapitałki zidentyfikowano w księgach z norymberskich warsztatów klasztornych z II p. XV w. (F. Bock i E. Kyriss), w niemieckich inkunabułach z końca XV w. (Szirmai). Jeszcze większym uproszczeniem tego wariantu było przykrycie bazy tasiemką wzdłuż i zamocowanie kilkoma szwami z zadzierzgnięciami za składki. Zidentyfikowano je na oprawach niderlandzkich z końca XV w. (Szirmai). Do typu IV można zaliczyć także nieco późniejsze, bo z XVII w. kapitałki określane przez niektórych badaczy jako „królewskie”, których nazwa wzięła się stąd, że zidentyfikowano je głównie w kodeksach wykonanych dla królów francuskich. Kapitałki te są nieco podobne do greckich (il. 65), poznanych we Francji w średniowieczu za pośrednictwem rękopisów, które trafiły tam po zniszczeniu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku, jednak konstrukcją bliższe są typowi IV w. (wg Szirmaia). Typ V ‒ Kapitałka bazowa z oplotem rzemiennym (ang. primary wound endband with secondary braiding) Kapitałka ta jest kapitałką typu II z oplotem ze skóry. Kapitałki te zwykle wykonywano po obleczeniu (Il. 66). Bazą był zazwyczaj rzemień, wokół niego wykonywano różnego rodzaju oplot (il. 66 a – d) paskiem skóry o szer. 2 – 5, które najczęściej były z różowej lub białej, wyprawianej glinowo skóry owczej, koziej, świńskiej lub garbowanej roślinnie skóry cielęcej. Czasem stosowano paski w dwóch kolorach. W niektórych przypadkach w jednej oprawie stosowane były także dwa rodzaje kapitałek: obszywana lub z tkaniny bliżej grzbietu bloku i z zaplotem ze skóry przy grzbiecie oprawy. Takie rozwiązania zidentyfikowano szczególnie w oprawach zdobionych techniką ledersznytu (il. 67). Kapitałki te popularne były od końca XIV w. do 1. poł. XVI w. w oprawach europejskich, a szczególnie francuskich, szwajcarskich (warsztat opactwa St. Gallen) i niemieckich. Typ VI ‒ Kapitałka bazowa haftowana (ang. primary embroidered endband) Wraz ze wzrostem ilości książek i koniecznością skracania czasu ich wykonywania, podejmowano próby uproszczenia i przyspieszenia prac introligatorskich – w tym tworzenia kapitałek. Jednym z rozwiązań pozwalających zaoszczędzić czas było zrezygnowanie z szycia konstrukcyjnego i obszycie bazy (rdzenia) wyłącznie dekoracyjnie‒ tak uzyskano kapitałkę typu VI (il. 68) . Typ ten jest swoistym pierwowzorem obecnie stosowanych doklejanych kapitałek szytych ręcznie. Najczęściej rdzeń obszywany był ściegiem renesansowym, w którym na krawędzi powstawał ozdobny łańcuszek (il. 69a). rdzeń stanowi rzemień lub rzadziej pojedynczy bądź podwójny pasek pergaminu (il. 70). Pierwotnie rdzenie mocowano w narożnikach okładzin, ale z czasem połączenie to zarzucono. Tak jak w kapitałce renesansowej, możliwe było zastosowanie więcej niż dwóch kolorów i dodatkowych rdzeni. By dodatkowo zabezpieczyć kapitałkę w niektórych przypadkach wprowadzano podkładkę z tkaniny lub pergaminu wsuniętej pod zadzierzgnięcia lub owijającej rdzeń (ang. transverse parchment lining) (il. 69 b,c). Kapitałki te rozwinęły się w XV w. w Niemczech i Niderlandach. Typ VII ‒ Kapitałka uproszczona (short-cut endband) Ten typ kapitałki jest rezultatem jeszcze większego skracania czasu pracy introligatora. Można wyróżnić wiele wariantów tej kapitałki: z rdzeniem i/lub z podkładką, bądź bez tych elementów. Kapitałką może być wyłącznie pasek ozdobnej, bądź nie tkaniny, przyklejony u dołu i góry grzbietu. W przypadku gdy tkanina nie była ozdobna wystający jej fragment mógł być dekorowany. Dekoracją mogły być np. skręcone, kolorowe nici, związane razem i przymocowane kilkoma szwami do krawędzi pergaminowego paska (il. 71). Kapitałki te były doklejane do grzbietów bloków, ich funkcja ograniczała się zatem jedynie do dekoracji. Różne warianty kapitałek uproszczonych doklejanych stosowano długo po zakończeniu okresu gotyku. Ogólnie składają się one z paska dekoracyjnej (il. 72), bądź nie tkaniny lub pergaminu, który w formie złożonej (pol. podkładka, ang. folded stuck-on endbands) lub niezłożonej doklejano do końców grzbietu bloku. Część wystającą nad blok dekorowano nicią, lub niekiedy farbą imitującą haft (il. 73). Podkładka najczęściej owijała rdzeń, który mógł być przedłużony w obie strony poza grzbiet i przewleczony lub doklejony do okładzin lub mógł być wraz z podkładką obcięty na równi z szerokością grzbietu (il. 74 a, b, c) . Przyklejanie do zewnętrznej strony okładzin częściej stosowano do około połowy XVIII wieku, później natomiast do wewnętrznej. Można także spotkać przypadki doklejanych kapitałek z rdzeniem i obszyciem, mocowanych dodatkowo przy bloku przez pojedyncze zadzierzgnięcia (ang. worked stuck-on endbands) (il. 68, 69). Kapitałki doklejane uznawane są za niemiecki wynalazek powstały w połowie XV wieku i używany głównie w tym kraju do połowy XVIII wieku. Doklejane kapitałki z wzorzystych tkanin (ang. woven stuck-on endbands) zaczęły stawać się popularne w Europie w pierwszej ćwierci XVIII wieku pod wpływami niemieckimi, a szczególna grupa z tkanin imitujących kapitałki szyte ręcznie pojawiła się w połowie XVIII wieku. Z tego czasu znane są też liczne przypadki doklejanych kapitałek papierowych na kodeksach z większości europejskich krajów poza Wielka Brytanią, gdzie rozwiązanie to pojawiło się na pocz. XIX w. Maszynowe kapitałki doklejane (ang. machine-made stuck-on endbands) pojawiły się około roku 1850 i są dziś najczęściej spotykane w książkach produkowanych masowo (il. 75).
2.4. kapitałka nowożytna
kapitałka „niemiecka”
kapitałka „francuska”
2.5. kapitałka belle epoque
2.6. kapitałka współczesna
Lista
- Punkt 1
- Punkt 2
- Punkt 2.1
- Punkt 2.2
- Punkt 2
Grafika
Obrazek 1
Obrazek 2
Obrazek 3
Obrazek 4
Przypisy
- Les tranchefiles brodées. Etude historique et technique, Bibliothéque Nationale, 1989
- L. S. Young., Bookbinding and conservation by hand. A working guide, 1981
- J.A. Szirmai, The archaeology of medieval bookbinding, 1999
- J. Greenfield, J. Hille, Headbands: How to Work Them, Oak Knoll Press, 1991
- D. Cockerell, Bookbinding and the Care of Books, 1901, New York: Lyons and Burford
- B. C. Middleton, A history of English craft bookbinding technique, 1963
- H. Petersen, Bucheinbande, 2 edycja, 1991
- Montelatici Claudio, Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5, 1987, tom 3
- Cowie George, Cowie's bookbinder's manual, Londyn, 1852 [1]
- Nicholson James B., A manual of the art of bookbinding, Philadelphia, 1878
- http://isabell.paradise.gen.nz/Bookbinding/Bookbinding%20a%20brief%20history%20with%20photos.pdf
- Roberts, Matt and Etherington, Don, Bookbinding and the Conservation of Books. Washington DC: Library of Congress, 1982.
- Adolf Rhein, 1942, Kapitalbunde zu einem Katalog
- Karin Scheper, The technique of islamic bookbinding: methods, materials and regional varieties, dostęp: https://books.google.pl/books?id=fX69BwAAQBAJ&pg=PA245&dq=endbands&hl=pl&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=endbands&f=false
Autor: P.M.
Autor: Małgorzata Pronobis-Gajdzis
