Makabryczne oprawy: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 08:18, 4 mar 2022

Makabryczne oprawy

(fr. reliures macabres)

Oprawy, które są przerażające ze względu na okoliczności powstania, zastosowany materiał lub dekorację.

Dekoracja zbudowana z motywów makabrycznych obecna jest głównie na oprawach dzieł religijnych, zwłaszcza o treści funeralnej. Składają się nań ludzkie szkielety, czaszki z piszczelami, symbole śmierci i pochówku (np. katafalk, trumna, łopata, świeczniki). Najbardziej znanymi przykładami takich dzieł są oprawy Pseaultier de David wydanego w 1586 r. w paryskiej oficynie Jameta Mettayera w związku z ustanowieniem przez króla Henryka III (Walezego) Bractwa Śmierci i Pasji Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Egzemplarze tego dzieła oprawiono w brązową skórę ze srebrzoną (co miało wymiar symboliczny) dekoracją. Na okładzinach przedstawia ona personifikację Śmierci (kościotrup z kosą i klepsydrą), otoczoną czaszkami i utensyliami pogrzebowymi, zaś na grzbiecie katafalk otoczony świecami na lichtarzach. Z księgami dotyczącymi liturgii pogrzebowej wiążą się m. o. z czaszkami i piszczelami w centrum lub w narożach okładzin (także jako srebrne okucia). Dzieła tego rodzaju powstawały przez cały okres nowożytny, także w Rzeczypospolitej.

Ludzka skóra

(ang. human skin; niem. Menschenleder; fr. peau umaine)

Z perspektywy współczesnego człowieka jako makabryczne postrzegane są oprawy, których obleczenie wykonano z ludzkiej skóry. Przypadki tego rodzaju, określane w kręgu anglosaskim jako „antropodermiczna bibliopegia” (introligatorstwo antropodermiczne, anthropodermic bibliopegy), odnotowywano przynajmniej od pocz. XVII w. (księga dot. spisku Henry’ego Garneta przeciw królowi Anglii oprawiona w skórę tegoż spiskowca). Oprawy ze skóry skazańców lub osób zmarłych, których ciała przeznaczono np. do publicznych sekcji zwłok, wykonywano do końca XIX w. Pozyskiwanie skóry ludzkiej w największym stopniu miało miejsce w środowisku medycznym, wśród lekarzy dokonujących sekcji zwłok. Zdjętą ze zwłok skórę wyprawiali i wykorzystywali do oprawiania własnych książek. Niektóre ich działania były szczególnie ekscentryczne, jak np. oprawa dzieła traktującego o chorobach skóry w skórę chorego na taką chorobę, czy oprawa książki w skórę zdjętą z piersi razem z brodawką sutkową. Makabryczną osobliwością jest też grupa dziewiętnastowiecznych opraw Tańca śmierci z rycinami Hansa Holbeina mł., prezentowanych w 1903 r. na wystawie bibliofilskiego Grolier Club w Nowym Jorku.

Pozyskiwanie i wykorzystywanie ludzkiej skóry, dziś uznawane za wynaturzenie, było dawniej akceptowane etycznie, i mogło mieć na celu:

• względy kolekcjonerskie - uzyskanie unikatowego przedmiotu (curiosum, fetysz, talizman, przedmiot magiczny);
• upokorzenie, dodatkową karę za zbrodnie;
• upamiętnienie osoby zmarłej (np. zapis testamentalny).

O ile uprawnione wydaje się rozpatrywanie przywołanych artefaktów w kontekście dawnego rozumienia sprawiedliwości, kary za zbrodnie, czy też ekscentryczności, o tyle świadectwem ekstremalnego zwyrodnienia są oprawy ze skóry zamordowanych więźniów, wykonywane (wraz z innymi „wyrobami” z ludzkiej skóry) w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie podczas II wojny światowej. Pojedyncze, zachowane do dziś i zidentyfikowane, obiekty tego rodzaju przechowywane są w Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Pod względem materiałowym zarówno garbarze jak i introligatorzy pracujący ze skórą ludzką pozytywnie oceniali jej jakość: spoistość, elastyczność, odporność na rozdarcie, atrakcyjną powierzchnię. Pergamin zyskiwał niższe oceny ze względu na brudno-żółtą barwę.

Fascynacja makabrą w połączeniu z wartością antykwaryczną ekscentrycznych unikatów rodziła mity o użyciu ludzkiej skóry na oprawy wskazanych egzemplarzy. Analizą takich opraw zajmuje się amerykańska inicjatywa badawcza Anthropodermic Book Project. Skrawki materiału obleczeniowego poddawane są analizie biochemicznej metodą peptydowego odcisku palca (ang. peptide mass fingerprinting, PMF), ujawniającej z jakiej rodziny zwierząt pochodził osobnik, z którego skóry wykonano oprawę. Metoda pozwala odróżnić skórę hominidów od skór innych zwierząt. Prowadzone badania weryfikują pogłoski czy też zapiski zamieszczone na samych tomach: znaczna część opraw uchodzących za wykonane z ludzkie skóry okazała się w istocie wytworami wykonanymi ze skór zwierzęcych, w szczególności sfalsyfikowany został mit o oprawach z ludzkiej skóry wykonywanych podczas rewolucji francuskiej.

Jednym z patronów introligatorstwa jest święty Bartłomiej, męczennik, który został obdarty ze skóry.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Żałobne oprawy

Grafika

• 

  Makabryczna oprawa z czasów Hanryka III Walezego, Francja, ok. 1580, fot. wg: Angers, Bibliothèque municipale

• 

  Oprawa księgi liturgicznej z czaszkami i piszczelami na narożnych okuciach, Wilno, XVII w., wg: Laucevičius 1976

• 

  Oprawy wykonane z ludzkiej skóry prawdopodobnie w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie, przed 1945 r., fot. wg. Kwiecień, Lach 2020

Przypisy

1. Grolier Club 1903, nr kat. 177-179;
2. Thompson 1946, s. 93-102;
3. Boinet 1956, s. 341-345;
4. Thompson 1968, s. 119–160;
5. Laucevičius 1976, il. 14;
6. Devauchelle 1995, s. 74;
7. Le Bars 1998, s. 60;
8. Wittock 2009, nr kat./il. 9;
9. Kwiecień, Lach 2020.
10. Megan Rosenbloom, Mroczne archiwa: śledztwo w poszukiwaniu książek oprawionych w ludzką skórę, Kraków 2021.
11. Reynald Secher,Ludobójstwo francusko-francuskie: Wandea – departament zemsty, Warszawa 2015.
12. V. Budzicz, Książki w oprawach z ludzkiej skóry, w: Książki ze strychu (blog), https://ksiazkizestrychu.blogspot.com/2020/06/oprawy-ksiazek-z-ludzkiej-skory.html?m=0&fbclid=IwAR31VOz9yNfUnsBgqZDBF0kkOi76F8KNvNNTzD_gARuXVoX6W3uDsJL9gIQ, (dostęp 06.06.2020).
13. [Z.], Skóra ludzka oprawą do książek, „Polska Gazeta Introligatorska”, 1930, nr 1, s. 7-10.
14. P. Kersten, Bucheinbände in Menschenhaut, "Zeitschrift für Bücherfreunde" 1910, nr 8, s. 263-4.
15. A. Schüler, Bucheinbände in Menschenleder – über Geschmack lässt sich streiten. Paul Kerstens kulturelle Großtat, w: Wortwelle (blog), https://www.wortwelle.com/bucheinbaende-in-menschenleder/, (dostęp 06.06.2020).
16. Ilse Koch, w: Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ilse_Koch, (dostęp 06.06.2020).

Autor: A.W., E.P