Ikonografia opraw: Różnice pomiędzy wersjami

Wersja z 21:18, 24 kwi 2021

Ikonografia opraw

(ang. the iconography of bindings; fr. iconographie de la reliure)

Motywy opraw książkowych, ujmowanych całościowo (okładziny lub jedna z okładzin z grzbietem) lub fragmentarycznie (grzbiet, krawędzie okładzin i zapięcia wyłaniające się zza rozwartych kart), są naturalnymi elementami przedstawień woluminów we wszelkich dziedzinach sztuk plastycznych. Z perspektywy badań tegumentologicznych największą wartość poznawczą mają wizerunki rzeźbiarskie i malarskie (zwłaszcza tablicowe i książkowe). Pierwsze z nich ukazują księgi trójwymiarowo i nierzadko w kolorze (np. figury świętych z książkowym atrybutem, nagrobki i epitafia, pomniki). Dzieła malarskie, szczególnie z ery średniowiecza i renesansu, odznaczają się zaś drobiazgowością w odwzorowaniu struktury i dekoracji opraw, jak typ dzieła (np. sakwowa, płaszczowa, złotnicza), materiał obleczenia, okucia i zapięcia, ornamenty i herby na okładzinach, złocenia i cyzelowania obcięć kart. W kręgu bizantyńskim i łacińskim oprawne księgi, symbolizujące m.in. Mądrość Bożą lub Słowo Boże, widnieją jako atrybut w wizerunkach Maiestas Domini, Chrystusa Pantokratora, apostołów (w tym zwłaszcza ewangelistów), Ojców Kościoła i licznych świętych. Znajdują się też w scenach biblijnych, jak Zwiastowanie, Nauczanie w świątyni, Modlitwa w Ogrójcu i in. Od wczesnego średniowiecza są stałym elementem wizerunków autorów ksiąg (ewangelistów, Ojców Kościoła, pisarzy zakonnych i świeckich, w tym literatów) lub scen dedykowania księgi świętej postaci (np. Matce Bożej, patronowi klasztoru), umieszczanych na początku tekstu. Widnieją też w scenach wręczania woluminu przez autora/wykonawcę księgi możnemu zleceniodawcy lub zleceniodawczyni. W renesansowych Włoszech (XV w.), a później na zachodzie Europy (XVI w.), do repertuaru tradycyjnych – w zdecydowanej większości religijnych – przedstawień z motywem pojedynczej księgi lub większej liczby oprawnych woluminów (np. wizerunki św. Hieronima w pracowni) doszły portrety papieży, władców i ich żon, humanistów oraz innych reprezentantów elit (np. liczne portrety Erazma z Rotterdamu, portret Benedykta z Koźmina). Oprawne księgi widnieją też w niezliczonych portretach (lub para-portretach, jak słynny Bibliotekarz Giuseppe Arcimboldiego) z kolejnych epok, aż po XX w. W zależności od m.in. artystycznych konwencji epoki oraz indywidualnej koncepcji artysty i portretowanego, dzieła te odznaczają się bardziej lub mniej dokładnym oddaniem wyglądu oprawy. Między XVI a XVIII w. wydatnie poszerzył się zakres tematów dzieł malarskich (oraz w innych dziedzinach plastyki), w których ukazywano oprawną księgę: np. martwe natury vanitas, tzw. martwe natury książkowe, przedstawienia emblematyczne i alegoryczne, sceny historyczne, dzieła trompe-l'oeil (zwłaszcza tzw. quodlibet). W sztuce XX w., szczególnie po II wojnie światowej do dziś, motyw oprawnej książki podejmowany jest coraz rzadziej. Nowatorskich ujęć dostarcza jedynie tzw. art book (np. Jarosław Kozłowski, Biblioteka, 1995). Wartość naukowa tego rodzaju przedstawień jest ogromna: są źródłem informacji o roli oprawnych ksiąg w kulturze religijnej i świeckiej, ewolucji ich form w poszczególnych epokach i krajach, rozpowszechnieniu i sposobach użytkowania różnych typów opraw, itp.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny

Grafika

• 

  Oprawa gotycka, detal rzeźby św. Jana Ewangelisty, Wrocław, 2 tercja XIV w., MNWr, fot. A. Wagner

• 

  Luksusowa oprawa płaszczowa, detal Ołtarza Gandawskiego, Jan van Eyck, przed 1432, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal ołtarza św. Barbary, Wrocław, 1447, MNW, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa gotycka, detal kompozycji ołtarza św. Bartłomieja, Mistrz Ołtarza św. Bartłomieja, Niemcy, 4 ćw. XV w., Alte Pinakothek, Monachium, fot. A. Wagner

• 

  Oprawy gotyckie różnego rodzaju, detal miniatury z wizerunkiem pisarza, XV w., źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy gotyckie różnego rodzaju, detal miniatury z wizerunkiem pisarza, XV w., źródło: domena publiczna

• 

  Oprawa gotycka, detal epitafium Kallimacha w kościele dominikanów w Krakowie, Wit Stwosz, ok. 1501, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal rzeźby śląskiej, pocz. XVI w., MNWr, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa mszału lub pontyfikału w scenie nabożeństwa odprawianego przez biskupa, miniatura w Pontyfikale Erazma Ciołka, Kraków 1506-1518, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl

• 

  Oprawa gotycka, detal Tryptyku ze Skórek, Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie, fot. A. Wagner

• 

  Oprawa renesansowa z superekslibrisem ks. Federico da Montefeltre, detal portretu ks. F. da Montefeltre z synem, Pedro Berruguete, ok. 1475, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy różnego rodzaju, detal fresku ze św. Hieronimem, Domenico Ghirlandaio, Florencja, ok. 1480, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawa renesansowa kieszonkowego formatu, detal portretu dziewczyny, Agnolo Bronzino, ok. 1545, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy różnego rodzaju, Bibliotekarz, Giuseppe Arcimboldo, 1566, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy barokowe z superekslibrisami | detal obrazu pt. Jean-Baptiste Colbert prezentuje Ludwikowi XIV członków Akademii Sztuk, Henri Testelin,1667, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy pergaminowe, Martwa natura vanitas, malarz lejdejski, Alte Pinakothek, Monachium, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy pergaminowe, Biblioteka, Giuseppe Maria Crespi, ok. 1725, źródło: domena publiczna

• 

  Oprawy książek jako detal kompozycji portretowej w zbiorze pism i rysunków J. K. Lavatera, 1783, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl

Przypisy

1. Glauning 1926, s. 149-150.
2. Majkowski 1932.
3. Alker L. i H. 1966.
4. Guze 1977, s. 221-238.
5. Białostocki 1988, s. 42-63.
6. Tondel 2001, s. 241-251.
7. Mikocka-Rachubowa 2011, s. 219-241.

Autor: A.W.