Wersja z 18:04, 9 mar 2018

Kapitałka, (dawniej zwana dzierganką) to element kodeksów znajdujący się na górze i dole grzbietu i pełniący funkcję strukturalną i/lub dekoracyjną. Kapitałka jest zazwyczaj równa wysokości oprawie, ale niekiedy wystaje ponad nią, jak i znajduje się poniżej jej. Kapitałki znajdujące się w najwcześniejszych kodeksach były elementem broszurowania, czyli końcowym zwięzem, wokół którego zawijała się nić przechodząc z jednej składki do kolejnej. Materiałem używanym na te kapitałkowe zwięzy była zazwyczaj skóra garbowana lub wyprawy glinowej. Kapitałki w okresie późnego średniowiecza były najczęściej doszywane poprzez zadzierzgnięcie o plątnik każdej składki. By uchronić krawędzie bloku przez rozrywaniem przez nić stosowano podkładkę z paska pergaminu lub rzadziej skóry, a obszyty rdzeń był, podobnie jak zwięzy, przewleczony przez otwory w okładzinach. W tym okresie występowały także kapitałki z uchem, kapitałki tworzone na tzw. bazie, zaplatane z rzemieni lub szyte na niej. Od XVI w. kapitałki zaczęły tracić swoją funkcję konstrukcyjną, zaczęły nosić funkcję wyłącznie dekoracyjną. Najczęściej stosowano kapitałki doklejane, przy czym początek ich występowania określa się na koniec XV wieku (Niemcy). Kapitałka doklejana składała się z sznurkowego, pergaminowego lub skórzanego rdzenia owiniętego tkaniną lub pergaminem (tzw. podkładka kapitałki). Tak przygotowaną bazę doklejano do bloku, przy czym podkładka zazwyczaj wystawała poza blok i była doklejona do wewnętrznej strony okładzin. Na tak wykonanej bazie wykonywano ozdobne szycie. Angielski termin określający kapitałkę - „endband” opracował w 1967 r. Christopher Clarkson, oznacza on dokładnie „zwięz końcowy”. Clarkson zaznaczył, że kapitałki te będąc elementem broszurowania, służyły jednocześnie do montażu okładzin. Termin „endband” z czasem został poszerzony i zaczęto go stosować do określania wszystkich rodzajów poziomych pasków na końcach grzbietów, mogących pełnić funkcję zarówno strukturalną jak i dekoracyjną. Klasyfikacja i charakterystyka kapitałek: 1. Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne

      1.1. kapitałka koptyjska
      1.2. kapitałka etiopska
      1.3. kapitałka islamska
      1.4. kapitałka bizantyńska
      •	kapitałka „alla greca”/grecka
      •	kapitałka armeńska
      •	kapitałka syryjska

2. Kapitałki ksiąg świata zachodniego

     2.1. kapitałka karolińska
     2.2. kapitałka romańska
     2.3. kapitałka gotycka
     2.4. kapitałka nowożytna
      •	kapitałka „niemiecka”
      •	kapitałka „francuska”
     2.5. kapitałka belle epoque
     2.6. kapitałka współczesna

Kapitałki ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalne

1.1. kapitałka koptyjska

Kapitałka koptyjska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Wśród nielicznych zachowanych kodeksów koptyjskich nie jest znany żaden posiadający całą kapitałkę. W opisach wczesnych wieloskładkowych kodeksów koptyjskich pochodzących z okresu od powstania chrześcijańskich koptyjskich społeczności, jako części Imperium Bizantyjskiego około II w. n. e. aż do podboju arabskiego w połowie VII wieku wspomina się (J.A.Szirmai) jedynie o zachowanych śladach wraz z resztkami kolorowych nici po szyciu nieokreślonych kapitałek. Podobnie nie zachowały się kapitałki w późnych kodeksach koptyjskich pochodzących z okresu represji arabskich wobec Koptów w VII ‒ XI w. Przeprowadzona analiza pozostałości po kapitałkach pozwoliła stwierdzić (Szirmai), że najpowszechniejszym sposobem ich wykonywania był ścieg łańcuszkowy (link stitch) z łańcuszkiem pojedynczym lub podwójnym, którego szycie przedłużone było nieznacznie na krawędzi obu okładzin (il. 1). Odmianą tej kapitałki mogą być kapitałki zidentyfikowane w kodeksach z Hamuli (Petersen). Modyfikacja w pierwszym przypadku polega na szyciu wykonanym na zabezpieczonym wcześniej tkaniną grzbiecie, w drugim na wprowadzeniu sznurkowego rdzenia składającego się z jednego lub dwóch sznurków (il. 2).Tak przygotowane bazy kapitałek obszywano barwnymi nićmi. Ustalono (T.Petersen),że kapitałki koptyjskie często były czerwone i zielone. Odnotowano także (Petersen) duże podobieństwo pomiędzy kapitałką koptyjską a etiopską, islamską i jedną z odmian kapitałki bizantyjskiej.

1.2. kapitałka etiopska

Kapitałka etiopska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy etiopskie zalicza się (Szirmai) do grupy kodeksów dziedzictwa krajów Morza Śródziemnego ze względu na fakt, że przez wieki Etiopia miała kontakt z kościołem koptyjskim i Bizancjum i była pod silnym wpływem ich kultury. Pierwsze kodeksy etiopskie powstały ok. IV w., tj. po dotarciu do Etiopii chrześcijaństwa, za pośrednictwem syryjskich misjonarzy. Arabski podbój Egiptu w VII wieku odseparował Etiopię od większości chrześcijan na 600 ‒ 700 lat i dopiero ok. XVI w. księgi z tego kraju zaczęły trafiać do Europy. Większość znanych dziś przykładów kodeksów etiopskich pochodzi z XVI ‒ XIX wieku, jednak istnieją także starsze egzemplarze. Są to obiekty głównie o tematyce religijnej spisane w języku Ghe’ez, w wielu przypadkach zdobione barwnymi miniaturami. Szycie bloku jest łańcuszkowe z nicią zamocowaną w drewnianych okładzinach obleczonych w skórę. Kapitałki etiopskie montowane były przy kodeksach po ich oprawieniu, zatem są one raczej elementem oprawy, a nie bloku. Składają się one z dwóch charakterystycznie splecionych ze sobą pasków skóry o szerokości od 6 ‒ 10 mm (il. 3) i przedłużonych poza grzbiet o 40 ‒ 60 mm. Rzemienie mogły być barwione na jeden lub dwa kolory. Doszywano je do bloku przez składki i obleczenie grzbietu, co było widoczne na grzbietach opraw (il. 4). Nić doszywająca kapitałkę mogła być wykonana z jelita i często jest inna niż nić szycia bloku.

1.3. kapitałka islamska

Kapitałka islamska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Kodeksy islamskie zalicza się do dziedzictwa obszaru Morza Śródziemnego ze względu na powiązania z nimi kodeksów etiopskich, a także na fakt, że rozkwit arabskiego introligatorstwa przypada na okres islamskiego podboju Bliskiego Wschodu, Bizancjum, Egiptu i Północnej Afryki w VII w. Budowa kapitałek islamskich przez stulecia pozostała w dużej mierze niezmieniona, z wyjątkiem rzadkich, nietypowych rozwiązań. Tradycyjne kapitałki wykonywano na rdzeniu z paska skóry umieszczonego na krawędzi bloku przy grzbiecie i zadzierzgiwanego o składki, przez co uzyskiwano bazę kapitałki, oplecioną nicią stanowiącą swoistą osnowę (ang. warp)(il.5a). Następnie zazwyczaj dwa kolory, jedwabnych nici tworzących wątek (ang. weft) przeplatano przez osnowę (il.5b), uzyskując najczęściej wzór zygzaka (il. 6) lub rzadziej inny (il.7). Niekiedy skórzany rdzeń bazy doklejano do grzbietu. Długość rdzenia jest zwykle równa szerokości grzbietu, lecz czasami mógł on być dłuższy, pozostawiano go takim celowo i doklejano lub doszywano do zewnętrznych kart lub scezury (il. 8). Oprócz skóry, rdzenie mogły być wykonane ze zwiniętego pergaminu, skręconych nici, paska tkaniny lub sztywnego materiału roślinnego, np. bambusa lub trzciny ‒ takie rozwiązania są częstsze w rękopisach z południowowschodniej Azji (il. 9). W bardzo rzadkich przypadkach w ogóle nie stosowano rdzenia. Nić doszywającą rdzeń (szycie konstrukcyjne) zwykle mocowano przez dowiązanie jej do jednej z zewnętrznych składek wewnątrz lub na zewnątrz bloku. Szycie rozpoczynano na rdzeniu od strony bloku i prowadzono w stronę grzbietu. Nić wprowadzano w składki około 30 – 40 mm od krawędzi bloku, czasem z wykonaniem podwójnych pętli w każdej składce dla stworzenia bardziej zwartej osnowy. Nici obszycia zwykle były jedwabne (czasem podwójne) w dwóch kolorach, np. czerwonym i białym, czerwonym i żółtym, zielonym i różowym. Poza najbardziej popularnym wzorem zygzaka w dwóch kolorach można znaleźć zygzaki trójkolorowe (il. 10), a także przypadki wzoru pionowego (il. 11), skośnego (il. 12) lub „szachownicy” (il. 13). Nici mogły być gładkie lub szorstkie, z błyszczącego jedwabiu lub matowej bawełny. Niektóre kapitałki w ogóle nie posiadają dekoracyjnego obszycia mając wyłącznie szycie konstrukcyjne (il. 14). Skóra obleczenia na grzbiecie mogła być docięta równo (nie wykonywano podwinięć) lub wystawać nad kapitałkę i być nad nią formowana w tzw. „ucho” (il. 6, 15).

Nietypowe odmiany kapitałek islamskich W księgach z południowo-wschodniej Azji można znaleźć kapitałki z „roztrzepanymi” zakończeniami przypominającymi frędzle, które powstawały z nieobciętych, roztrzepanych nici szycia albo nieobciętego rdzenia z tkaniny, sznurka jedwabnego, lnianego lub innego materiału (il. 16). Inną odmianą jest wykonanie obwiązania kapitałki jedną z jej nici szycia konstrukcyjnego już po obszyciu dekoracyjnym, co być może stosowano w celu uchronienia jej przed zsuwaniem się z zadzierzgnięć (il. 17). Występują także nieliczne kapitałki osadzone w ścięciu krawędzi przy grzbiecie bloku (ang. saw-cut endbands). Kapitałki te posiadały rdzeń (il. 18) lub były bezrdzeniowe. W przypadku braku rdzenia bazę stanowiły grube nici, które doszywano do bloku w odległości ok. 20 mm od krawędzi grzbietu (il. 19). Stosowanie tego utrudniającego pracę rozwiązania prawdopodobnie wynikało z chęci uniknięcia przesuwania się obszycia, lecz odbywało się to kosztem elastyczności bloku. Takie kapitałki zidentyfikowano m. in. w kodeksach z Jemenu z wieku XIX i XX (Sheper). W kodeksach islamskich kapitałki były ich integralnym elementem, sporadycznie nie występują jedynie w cienkich woluminach.

1.4. kapitałka bizantyńska

Kapitałka bizantyńska należy do grupy kapitałek ksiąg basenu Morza Śródziemnego i orientalnych. Określenie „bizantyński” obejmuje teren Konstantynopola, Armenię, Gruzję, Syrię, wyspy wschodnie Basenu Morza Śródziemnego (Cypr, Kreta), Grecję oraz słowiańskie narody Bałkanów. Częścią kultury bizantyńskiej były także tereny tak odległe jak południowa Rosja i półwysep Synaj. Należy zatem podkreślić, że z tego względu nie można „obszarowo” definiować tych kodeksów. Podobnie, trudno jest je sklasyfikować chronologicznie, ponieważ kultura Bizancjum nie zanikła od razu po zniszczeniu Konstantynopola w 1453 r. określono zatem (Shirmai) kryteria definiujące kodeksy bizantyńskie: • szycie ściegiem łańcuszkowym na więcej niż dwóch stacjach • zabezpieczenie grzbietu tkaniną zachodzącą na zewnętrzną część okładzin • płaski grzbiet • drewniane okładziny zwykle z rowkowanymi krawędziami (górną i dolną), połączone z blokiem nicią • okładziny tych samych wymiarów co blok • kapitałki zachodzące na okładziny • zapięcia typu paskowego z zaczepem bolcowym (ang. peg and strap) Kapitałki występujące przy kodeksach podlegających powyższym kryteriom będą nazywane bizantyńskimi. Niektórzy z autorów wyodrębniają z tej grupy kapitałki greckie klasyfikując je w kapitałkach zachodnioeuropejskich. Słuszniejszym wydaje się jednak zakwalifikowanie ich do grupy kapitałek wschodnich ze względu na ich podobieństwo do kapitałek koptyjskich, syryjskich, gruzińskich, armeńskich i wczesnych islamskich. Najbardziej znane przykłady kapitałek bizantyńskich pochodzą z okresu między X a XVII wiekiem, przy czym w XVI w. odnotowuje się wyraźne wpływy zachodnie. Kapitałki kodeksów bizantyńskich zazwyczaj obejmują grzbiet bloku i część okładzin, przy czym pomimo wprowadzenia ich w specjalne wyżłobienia w krawędziach okładzin, wystają nad nimi. Składają się zwykle z bazy, która pełni głównie funkcję konstrukcyjną i dekoracyjnego obszycia. Znane są jednak przypadki, w których baza nie ma istotnego znaczenia konstrukcyjnego oraz takie, w których obszycie jest dla konstrukcji bardzo istotne. Kapitałki mogą być bezrdzeniowe lub posiadać pojedyncze lub podwójne rdzenie ze sznurka lub skóry, mocowane nicią przez tunele lub otwory w krawędziach okładzin i zadzierzgiwane o plątnik każdej składki. Ze względu na przedłużanie kapitałek bizantyjskich na krawędź okładzin, oblekanie tych kodeksów wymagało specyficznej techniki. Skórzane obleczenie zwykle jest naciągnięte na kapitałkę kryjąc ją częściowo, powstają w ten sposób charakterystyczne daszki. O ile opracowanie daszków w miejscu grzbietu nie wymagało wypracowania specjalnej techniki, to przykrycie kapitałek nad okładzinami było bardziej skomplikowane. Zidentyfikowano (Grosdidier de Matons) dwa zasadnicze sposoby opracowania skóry wokół wystających nad okładziny kapitałek. Wykonywano krótkie nacięcie skóry na końcu kapitałki, jedną częścią skóry oklejano krawędź okładziny wprowadzając ją pod kapitałkę, z drugiej części formowano daszek. Inna metodą było uformowanie daszka z skóry obleczeniowej, a oklejenie krawędzi okładziny pod kapitałką oddzielnym kawałkiem skóry. W obszernej grupie kapitałek bizantyńskich są kapitałki nieposiadające rdzenia, posiadające jeden, dwa lub więcej rdzeni. Najprostszą odmianą jest kapitałka bezrdzeniowa, złożona z nici przewleczonej przez otwory w okładzinach i składkach, prowadzona na okrętkę,. Najczęściej spotykana jest we wczesnych kodeksach syryjskich i gruzińskich (X – XIV wiek), czasem także w greckich (il. 20). Inny rodzaj kapitałki bez rdzenia stanowi rozwiązanie podobne do poprzedniego z dodatkowym zadzierzgnięciem za nić z poprzedniej składki. Najprawdopodobniej ten rodzaj kapitałki wywodzi się z kapitałek koptyjskich (il. 21).Kapitałki z pojedynczym rdzeniem mogą składać się tylko z obszytego nicią rdzenia (sama baza) lub z bazy i wykonanego na niej dekoracyjnego obszycia. W pierwszym przypadku obszycie było jednocześnie szyciem konstrukcyjnym mocującym rdzeń do bloku, nić w związku z tym była identyczna, jak użyta do szycia w bloku lub inna lecz najczęściej w naturalnym kolorze, rzadziej barwna (il. 22, 23). W drugim przypadku obszycie dekoracyjne stanowi zwykle kolorowy haft w zygzak na bazie ze sznurkowego rdzenia mocowanego niebarwioną nicią do okładzin i bloku (il 24, 25). Tak powstałą osnowę (ang. warp) przeplatano nicią lub nićmi w innym/innych kolorze/kolorach, co pozwalało uzyskać różne zygzakowate wzory, zależnie od ilości kolorów i nici osnowy. Odmianą tej kapitałki jest kapitałka z dodatkowym rdzeniem z cienkiego sznurka, który również obszywano kolorową nicią. Kapitałki te pod względem wzoru obszycia wyglądają podobnie do islamskich (il. 26), zdecydowaną różnicą jest jednak połączenie rdzenia kapitałki bizantyńskiej z okładzinami. Jako najbardziej typową kapitałkę bizantyńską określa się (Szirmai) kapitałkę na dwóch rdzeniach sznurkowych najczęściej równej grubości, umieszczonych jeden na drugim, obszytych taką samą nicią jak blok, prowadzoną w skos na dolnym rdzeniu i pionowo na górnym (il. 27, 28). Znane są także kapitałki na dwóch rdzeniach ze wzorem jodełki i łańcuszkiem wyszytym na rdzeniu górnym, popularne na kodeksach z XV – XVI wieku (il. 29, 30).

kapitałka „alla greca”/grecka

Kapitałki te zostały wyróżnione jako typ grupy kapitałek bizantyńskich ze względu na odmienne cechy kodeksów, przy których się znajdują. Zarówno konstrukcja, jak i elementy dekoracyjne tych kodeksów, nazwanych „alla greca” (Szirmai) noszą cechy kodeksów zachodnioeuropejskich, co dało asumpt do odróżnienia ich od chronologicznie starszych, właściwych kodeksów bizantyńskich. Kapitałki opraw „alla greca” wystają nad blok i są przedłużone na krawędzie okładzin, co pozwala je zaliczyć do grupy kapitałek bizantyńskich, jednak nieco odmienna konstrukcja i obszycie sprawiają, że wyróżniono je jako odmienny typ. Bazą tych kapitałek jest zwykle pojedynczy rdzeń zamocowany nicią przewleczoną w otworach w okładzinach, prowadzoną w „ósemkę” i zadzierzgniętą o składki (il. 31 a – c). Dwa, najczęściej spotykane, typy obszycia dekoracyjnego to haft krzyżowy i haft renesansowy. Haft krzyżowy wykonywano w wielu kolorach z użyciem nawet do 8 ‒ 10 nici (il. 31 d), renesansowy zwykle był dwukolorowy. Oba typy mogły posiadać dodatkowy, cienki rdzeń umieszczany nad rdzeniem głównym. Kapitałki takie, oprócz kodeksów greckich XVI i XVII w. (van Regemorter), zidentyfikowano w serbskich rękopisach z XVI wieku (Szirmai), hebrajskich księgach z biblioteki Fugger, nazywając je z tego względu „Fugger-type” (Jäckel).

kapitałka armeńska

Kodeksy armeńskie wyróżniono (Szirmai) jako typ grupy kodesów bizantyńskich ze względu na odmienne cechy budowy tych kodeksów. Noszą one w sobie rozwiązania konstrukcyjne spotykane w kodeksach syryjskich, arabskich, manuskryptach chrześcijańskich, koptyjskich, greckich, a nawet etiopskich. Przy czym wcześni skrybowie armeńscy (V w.) mieli styczność głównie z księgami greckimi i najpewniej na ich bazie uczyli się introligatorstwa. Kapitałki armeńskie należą do najbardziej skomplikowanych w wykonaniu. Tradycyjnie składają się z rdzenia głównego, stanowiącego element bazy i kilku rdzeni dodatkowych, wszystkie obszyte wzorem zygzakowym w trzech kolorach (il. 32), znane są także zmodyfikowane warianty tej kapitałki (il. 33). Szyto je po dołączeniu okładzin do bloku. Wcześniej całe grzbiety zabezpieczano tkaniną, od około XVIII wieku tkaninę wprowadzano wyłącznie pod kapitałkami, a w wiekach późniejszych w ogóle zaniechano tej czynności. Rdzeń główny jest pojedynczy, wykonany z stosunkowo grubego sznurka lub zwiniętej skóry i jest elementem połączenia bloku z okładzinami. Jest przedłużony na okładziny na ok. 20 – 30 mm. Zamocowany jest przy nich zwykle nicią lnianą. Otwory do montażu w okładzinie mogą być celowo wykonane nie w jednej linii, aby uchronić drewno przed pękaniem (il. 34). Do bloku rdzeń główny doszywano przez grzbiety składek (il. 35) dość grubą nicią lnianą, bawełnianą, czasem jedwabną. Do tak wykonanej bazy dokładano cieńsze rdzenie, od jednego do czterech, a najczęściej trzy. Materiałem tych rdzeni jest sznurek lub skręcone nici jedwabne. Jeśli użyto tylko jednego dodatkowego rdzenia, umieszczano go nad głównym i były one wówczas prawie tej samej średnicy. Haft obszycia zwykle tworzy zygzak w trzech kolorach – białym, czarnym i czerwonym i jest trójpoziomowy. Kapitałki armeńskie przez swoją „wielordzeniowość” są wysokie i wystają ponad okładziny na ok. 5 mm. Styl tych kapitałek pozostał w dużej mierze niezmieniony przez stulecia, aż do XVIII wieku. W niektórych przypadkach pod obleczeniem na obu końcach kapitałki umieszczano małe kawałki drewna, być może w celu złagodzenia kąta przejścia skóry obleczenia z okładzin nad kapitałki. Drewienka te bardzo trudno jest zauważyć, jeśli oprawa nie jest mocno zniszczona. Obleczenie było zwykle rozcinane w miejscu połączenia kapitałki z okładzinami, by możliwe było wykonanie podwinięć skóry na okładziny oraz zabezpieczenie kapitałki przed zniszczeniem przez częściowe naciągnięcie na nią skóry z grzbietu. Charakterystyczne jest także barwienie krawędzi ksiąg armeńskich, zwykle na czerwony kolor, kończące się 5 – 10 mm przed kapitałką z utworzeniem podkowiastego kształtu (il. 36) lub też malowania aż do kapitałki, powtarzając jakby jej kształt (il. 37). Do nietypowych kapitałek armeńskich należą kapitałki określane jako „zachodnio-armeńskie”, łączące elementy armeńskie i europejskie. Takie kapitałki opisano (Y. R. Khan i T. Ohanyan) przy XVII-wiecznych kodeksach armeńskich. Wystają one nad przycięte równo z blokiem okładziny, mają tylko dwa kolory, jeden rdzeń i łańcuszek położony na krawędzi bloku. Często mają też inne mocowanie rdzenia w okładzinach lub też rdzeń w ogóle nie jest wprowadzony w nie (il. 38). W XVIII wieku kapitałki armeńskie coraz częściej miały europejski (angielski) łańcuszek na krawędzi i mocowano je tylko do bloku, a rdzenie docinano na szerokość bloku lub nie (il. 39, 40). Innym niestandardowym rozwiązaniem jest np. dodatkowy rdzeń w podwinięciu obleczenia (ang. cap-core) (il. 41).

kapitałka syryjska

Innym typem kapitałki bizantyńskiej są kapitałki syryjskie. Ze względu na taką samą konstrukcję bazy do obszycia są one podobne do kapitałek armeńskich. Samo obszycie kapitałek syryjskich może tworzyć wzór zygzaka opartego na dodatkowych rdzeniach lub prosty wzór skośny. W zidentyfikowanych przykładach kapitałek syryjskich obszycie wykonane zostało nićmi jedwabnymi lub lnianymi w kolorze żółtym i niebieskim (il. 42, 43).

Kapitałki ksiąg świata zachodniego=

2.1. kapitałka karolińska

2.2. kapitałka romańska

2.3. kapitałka gotycka

2.4. kapitałka nowożytna

kapitałka „niemiecka”

kapitałka „francuska”

2.5. kapitałka belle epoque

2.6. kapitałka współczesna

Lista

• Punkt 1
• Punkt 2
  • Punkt 2.1
  • Punkt 2.2
• Punkt 2

Grafika

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 2

• 

  Obrazek 3

• 

  Obrazek 4

Przypisy

1. Przypis 1
2. Przypis 2

Autor: P.M.

Autor: Małgorzata Pronobis-Gajdzis