Makulatura w oprawach: Różnice pomiędzy wersjami

Aktualna wersja na dzień 09:41, 27 kwi 2022

Makulatura w oprawach

(ang. re-used/reused materials, reused printed leaves, printer's waste, reused manuscript leaves, manuscipt waste)

Materiały z druków lub rękopisów użyte wtórnie do oprawy książki. Pod względem materiałowym jest to papier, pergamin a w najdawniejszych oprawach papirus. Ze względu na miejsce występowania w kodeksach rozróżnia się:

• Paski wzmacniające składki i wyklejki
  • paski, tzw. zszywki, falce (ang. guards) – wąskie paski podkładane pod grzbiety na zewnątrz lub wewnątrz składek,
  • scezury - szerokie paski pergaminu lub papieru z falcem (zagięciem) podkładane pod wyklejki.
• Paski wyklejające grzbiet i jego połączenie z oprawą (wyklejenie grzbietu):
  • w oprawach szytych na zwięzy wypukłe – szerokie paski (zwykle pergaminowe) wklejane w miedzyzwięźla pełniące funkcję stabilizującą blok i wzmacniające zawieszenie bloku w oprawie;
  • w oprawach szytych na płaskie lub kryte zwięzy – paski pokrywające cały grzbiet; rzadziej mają skrzydełka służące polączeniu bloku z oprawą, częściej są to →woreczki, ruloniki łączące grzbiet bloku z grzbietową partią obleczenia.
• Kompaturki: Sklejki z papierowych (rzadziej pergaminowych) arkuszy niepotrzebnych druków lub rękopisów, używane jako materiał usztywniający okładkę, pełniący rolę tektury.
• Arkusze służące do kaszerowania okładzinówek pod wyklejką (kontra).
• Obleczenia:
  • Karty ze zdezaktualizowanych ksiąg pergaminowych.
  • Arkusze zużytego papieru, głównie makulatura drukarska, wykorzystywane jako podłoże do dekoracji klajstrowej (→papiery klajstrowe); po zabarwieniu, służyły jako obleczenia w tańszych oprawach użytkowych oraz w tymczasowych oprawach broszurowych.
• Wyklejki.

Znaczenie historyczne

Na makulaturę znajdująca się w książkach należy zwracać szczególną uwagę. Były to elementy użyte wtórnie, pochodzące z wcześniejszych rękopisów, wówczas już bezużytecznych lub niszczonych celowo, które dziś mogą być szczególnie ważne. Jeden z najstarszych roczników polskich, tzw. Rocznik Lubiński z XIII/XIV w. ocalał dzięki temu, że użyto go jako okładziny w późniejszym rękopisie opactwa benedyktyńskiego w Lubiniu. Podobnie "Kazania świętokrzyskie" z końca XIII lub z pocz. XIV wieku, uznawane za najstarszy dokument prozatorski stworzony w języku polskim, zostały odnalezione przez A. Brücknera w 1890 roku w oprawie kodeksu, zawierającego Dzieje Apostolskie i Apokalipsę. Warto wspomnieć jeszcze wyjęty z oprawy królewieckiego woluminu przez P. Schwenkiego, malborski druk z 1491 r. "Ein passien Buchlein", który jest jedynym unikatem wśród inkunabułów przechowywanych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Sporo znalezisk makulaturowych miał na swoim koncie K. Piekarski, jeden z najwybitniejszych księgoznawców i filigranistów międzywojnia.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Kompaturka
Zszywki
Kontra
Papiery klajstrowe
Scezura
Wyklejenie grzbietu

Grafika

• 

  Pergaminowa kompaturka i paski wyklejające grzbiet

• 

  Scezura z makulatury pergaminowej

• 

  Kompaturka z papierowej makulatury drukarskiej

• 

  Makulatura papierowa zabarwiona klajstrowo i wykorzystana jako obleczenie okładki

• 

  Wyklejka z makulatury drukarskiej

• 

  Makulatura znaleziona w oprawie podczas prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. W. Ługowska)

Przypisy

1. Zawisza A., Kompaturki - nowe podejście do problemu, Notes konserwatorski 15, 2012, s. 149-155, http://ksiegarnia.bn.org.pl/pdf/Notes%20konserwatorski%2015.pdf
2. Estreicher K. jr., Nie od razu Kraków zbudowano, Warszawa 1956, s. 79-80.
3. Radau S., Makulatur im Grenzbereich zwischen Spielkarten- und Einbabdforschung, "Einband Forschung", H. 37, 2015, s. 20-27
4. Szulc A., Tegumina de chartis. Oprawy z kart pergaminowych rękopisów średniowiecznych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Rekonesans, [w:] Zbiory polskie, red. A. Wagner, współpr. D. Ryszkowska-Mirowska, A. Wronka, Toruń 2021, s. 27-49
5. Wagner Arkadiusz, Wydarte, pocięte, wklejone, ”Spotkania z zabytkami”, 5, 2003, s. 10-12.

Autor: E.P., M.P.B.