Romańskie oprawy: Różnice pomiędzy wersjami

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj
(→‎Grafika)
 
(Nie pokazano 3 wersji utworzonych przez 2 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
−
===Romańskie oprawy===
 
  
 +
(ang. romanesque bindings, fr. reliures romanes, niem. Romanische Einbände)
  
 +
Oprawy powstałe między l. 40. XII w. (Francja) a kon. XIII w. (Niemcy) – pocz. XIV w. (prowincjonalne ośrodki francuskie), o charakterystycznych cechach formalno-stylowych dekoracji, a w mniejszym stopniu sfery materiałowo-technicznej.
  
 +
Po okresie stagnacji, sięgającym czasów karolińskich, w l. 40. XII w. nastąpił we Francji (głównie w Paryżu) nagły rozkwit produkcji bogato zdobionych opraw skórzanych, co wiązało się m.in. z aktywizacją środowiska naukowego oraz wzmożeniem życia religijnego. Materiał i technika wykonania opraw w znacznym stopniu bazowała na formułach karolińskich (blok szyty przeważnie ściegiem łańcuszkowym w okładzinach dębowych lub bukowych o wielkości analogicznej do bloku, obleczenie z barwionej na brązowo skóry bydlęcej lub cielęcej oraz ze zwierzyny leśnej).  Okucia i zapięcia pojawiły się na nich dopiero po 1200 r., na XIII w. datowane są też pierwsze przypadki katenacji.
 +
Jednocześnie doszło do wykształcenia się charakterystycznego pryncypium dekoracji: okładziny pokrywano niezwykle licznymi (sięgającymi nawet 500-600) ślepymi wyciskami z zazwyczaj kilkunastu-kilkudziesięciu tłoków. Sprzyjała temu bogata ikonografia tłoków obejmująca figuralne motywy religijne (np. król Dawid, ''Maiestas Domini'', Maryja z Dzieciątkiem, Baranek Boży, symbole ewangelistów i in.), świeckie (wojownicy na koniach, myśliwy), zoomorficzne – w tym fantastyczne (zwierzęta znane z bestiariuszy, jak pelikan, jednorożec, syrena, smok), oraz floralne (np. palmeta, lilia, czterolistek) i geometryczne (np. plecionka, elipsowy ornament). Poprzez multiplikację i zagęszczenie takich samych, niewielkich motywów tworzono wertykalno-horyzontalne układy kompozycyjne o strefach wydzielanych strychulcowymi liniami. Wśród nich wyróżniają się kompozycje z centralną rozetą, pierścieniem wypełnionym plecionką lub przecinającymi się pierścieniami z takimż wypełnieniem, które otoczone są ramami ornamentalnymi. W późniejszym okresie popularność zyskały ramowe kompozycje z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Bogactwem inwencji cechują się kompozycje architektoniczne nawiązujące do sylwetek i planów kościołów absydowych. O ile bogactwo motywów zdobniczych czerpano ze sztuk plastycznych, o tyle ich dobór i zakomponowanie było zależne od opraw ksiąg liturgicznych, bizantyńskich oraz islamskich, a nawet koptyjskich. W rezultacie jednak powstawały formy specyficzne, nie spotykane wcześniej. Z kolei niektóre rozwiązania kompozycyjne, jak naprzemienne ramy ornamentalne i puste listwy, ale też koncepcja bogatej dekoracji opartej na zagęszczonych wyciskach tłoków, wywarły wpływ na formę opraw gotyckich i renesansowych.   
 +
 +
Wykonawstwo najliczniejszej grupy dzieł przypisuje się środowisku paryskich szkół teologicznych XII w.: działające w nich skryptoria i introligatornie wytwarzały księgi do użytku wewnętrznego i na sprzedaż. Przypuszczalnie warsztaty funkcjonowały też na prowincji – m.in. w klasztorach cysterskich w Clairvaux i Cîteaux. Wedle ostatnich badań angielskie oprawy powstały w Winchester i Londynie, zaś dzieła z niemieckiego obszaru językowego – m.in. w opactwie benedyktyńskim w Weingarten. 
 +
Wśród ok. 110 egz. skórzanych opraw z tej epoki A. Schmidt-Künsemüller wyodrębnił 13 grup typologicznych, z których 7 wiąże się z Francją (głównie Paryż), 3 z Anglią i 3 z kręgiem niemieckim. Z introligatorni francuskich pochodzą dwie spośród trzech opraw w zbiorach polskich: Biblioteka Jagiellońska (oprawa paryska, przed 1146 r. czyli z najwcześniejszego okresu wytwarzania dzieł w tym stylu), Biblioteka Diecezjalna w Płocku (Paryż, kon. XII w.); trzecia oprawa, w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, powstała we Francji lub w którymś z ośrodków niemieckich 4 ćw. XII w.   
 +
 +
Na okres romański przypada trwanie, rozwiniętej w erze karolińskiej, tradycji wytwórstwa kunsztownych opraw liturgicznych ksiąg. Wypracowane we wcześniejszych stuleciach formuły dekoracji kontynuowano w dziełach o górnych okładzinach okuwanych złoconymi blachami, których centrum wyznacza przedstawienie Jezusa na krzyżu lub ''Maiestas Domini'', otoczonego wizerunkami postaci biblijnych, symbolami ewangelistów, kameryzacją i różnorakimi ornamentami, w tym coraz popularniejszymi wiciami roślinnymi o charakterystycznej stylizacji. Do dekoracji centralnych pól oraz obramień okładzin używano reliefowych płytek z kości słoniowej, jak również blach repusowanych i odlewów (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy dokoła okładziny ciągnie się rytowana lub emaliowana inskrypcja. W związku z rozwojem techniki emalierskiej, tradycyjne formy zdobień chętnie wzbogacano emaliowaną dekoracją przedstawiającą postaci i sceny biblijne, niekiedy zakomponowane w rodzaj „galerii” popiersi ewangelistów. We francuskim Limoges w XII-XIII w. prężnie rozwinęła się produkcja emaliowanych płytek (blach) z rozmaitymi zestawami wizerunków i scen religijnych, które przeznaczano m.in. na okładziny książkowe.
  
  
Linia 8: Linia 16:
  
 
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
 
[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
 +
[[Ewangeliarza Anastazji oprawa]] <br>
 +
[[Karolińskie oprawy]] <br>
 +
[[Limozyjskie oprawy]] <br>
 +
[[Liturgicznych ksiąg oprawy]] <br>
 +
[[Złotnicze oprawy]] <br>
  
 
==Grafika==
 
==Grafika==
Linia 16: Linia 29:
 
Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., BJ dolna okł., Birkenmajer 1925, tabl. XXV.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
 
Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., BJ dolna okł., Birkenmajer 1925, tabl. XXV.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
 
Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., BJ, Birkenmajer 1925, tabl. XXIV.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
 
Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., BJ, Birkenmajer 1925, tabl. XXIV.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
−
Plik:Romańskie oprawy, Oprawa romańska, g. i d. okł., Francja, XII w., BUWr, fot. wg Borys 2014.jpg | Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014
+
Plik:Romańskie oprawy, Oprawa romańska, g. i d. okł., Francja, XII w., BUWr, fot. wg Borys 2014.jpg | Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja lub Niemcy, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014
 +
Plik:Romańska oprawa z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Kunsemuller 1985.jpg | Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
 +
Plik:Romańska oprawa z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Kunsemuller 1985.jpg | Oprawa romańska z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
 +
Plik:Romańska oprawa z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Kunsemuller 1985.jpg | Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
 +
 
 +
Plik:Romańskie oprawy, Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr.jpg | Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr
 +
 
 +
Plik:Romańskie oprawy, Oprawa złotnicza Sakramentarza Ratmanna, Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org (2).jpg | Oprawa złotnicza ''Sakramentarza Ratmanna'', Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org
 +
Plik:Romańskie oprawy, Oprawa mszału de San Rufo, Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu.jpg | Oprawa ''Mszału de San Rufo'', Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu
  
 
</gallery>
 
</gallery>
Linia 22: Linia 43:
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
  
−
#  
+
# Birkenmajer 1925, s. 29-70;
 +
# Birkenmajer 1927, s. 3-31;
 +
# Hobson 1934, s. 161-211;
 +
# Schreiber 1948, szp. 1368;
 +
# Semkowicz 1951, s. 129-130;
 +
# Steenbock 1965;
 +
# EWOK 1971, szp. 1712-1713;
 +
# Devaux 1977, s. 29-31;
 +
# Schmidt-Künsemüller 1985;
 +
# Szirmai 1999, s. 140-171. 
 
----
 
----
 
Autor: '''A.W.'''
 
Autor: '''A.W.'''

Aktualna wersja na dzień 14:26, 2 wrz 2022

(ang. romanesque bindings, fr. reliures romanes, niem. Romanische Einbände)

Oprawy powstałe między l. 40. XII w. (Francja) a kon. XIII w. (Niemcy) – pocz. XIV w. (prowincjonalne ośrodki francuskie), o charakterystycznych cechach formalno-stylowych dekoracji, a w mniejszym stopniu sfery materiałowo-technicznej.

Po okresie stagnacji, sięgającym czasów karolińskich, w l. 40. XII w. nastąpił we Francji (głównie w Paryżu) nagły rozkwit produkcji bogato zdobionych opraw skórzanych, co wiązało się m.in. z aktywizacją środowiska naukowego oraz wzmożeniem życia religijnego. Materiał i technika wykonania opraw w znacznym stopniu bazowała na formułach karolińskich (blok szyty przeważnie ściegiem łańcuszkowym w okładzinach dębowych lub bukowych o wielkości analogicznej do bloku, obleczenie z barwionej na brązowo skóry bydlęcej lub cielęcej oraz ze zwierzyny leśnej). Okucia i zapięcia pojawiły się na nich dopiero po 1200 r., na XIII w. datowane są też pierwsze przypadki katenacji. Jednocześnie doszło do wykształcenia się charakterystycznego pryncypium dekoracji: okładziny pokrywano niezwykle licznymi (sięgającymi nawet 500-600) ślepymi wyciskami z zazwyczaj kilkunastu-kilkudziesięciu tłoków. Sprzyjała temu bogata ikonografia tłoków obejmująca figuralne motywy religijne (np. król Dawid, Maiestas Domini, Maryja z Dzieciątkiem, Baranek Boży, symbole ewangelistów i in.), świeckie (wojownicy na koniach, myśliwy), zoomorficzne – w tym fantastyczne (zwierzęta znane z bestiariuszy, jak pelikan, jednorożec, syrena, smok), oraz floralne (np. palmeta, lilia, czterolistek) i geometryczne (np. plecionka, elipsowy ornament). Poprzez multiplikację i zagęszczenie takich samych, niewielkich motywów tworzono wertykalno-horyzontalne układy kompozycyjne o strefach wydzielanych strychulcowymi liniami. Wśród nich wyróżniają się kompozycje z centralną rozetą, pierścieniem wypełnionym plecionką lub przecinającymi się pierścieniami z takimż wypełnieniem, które otoczone są ramami ornamentalnymi. W późniejszym okresie popularność zyskały ramowe kompozycje z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Bogactwem inwencji cechują się kompozycje architektoniczne nawiązujące do sylwetek i planów kościołów absydowych. O ile bogactwo motywów zdobniczych czerpano ze sztuk plastycznych, o tyle ich dobór i zakomponowanie było zależne od opraw ksiąg liturgicznych, bizantyńskich oraz islamskich, a nawet koptyjskich. W rezultacie jednak powstawały formy specyficzne, nie spotykane wcześniej. Z kolei niektóre rozwiązania kompozycyjne, jak naprzemienne ramy ornamentalne i puste listwy, ale też koncepcja bogatej dekoracji opartej na zagęszczonych wyciskach tłoków, wywarły wpływ na formę opraw gotyckich i renesansowych.

Wykonawstwo najliczniejszej grupy dzieł przypisuje się środowisku paryskich szkół teologicznych XII w.: działające w nich skryptoria i introligatornie wytwarzały księgi do użytku wewnętrznego i na sprzedaż. Przypuszczalnie warsztaty funkcjonowały też na prowincji – m.in. w klasztorach cysterskich w Clairvaux i Cîteaux. Wedle ostatnich badań angielskie oprawy powstały w Winchester i Londynie, zaś dzieła z niemieckiego obszaru językowego – m.in. w opactwie benedyktyńskim w Weingarten. Wśród ok. 110 egz. skórzanych opraw z tej epoki A. Schmidt-Künsemüller wyodrębnił 13 grup typologicznych, z których 7 wiąże się z Francją (głównie Paryż), 3 z Anglią i 3 z kręgiem niemieckim. Z introligatorni francuskich pochodzą dwie spośród trzech opraw w zbiorach polskich: Biblioteka Jagiellońska (oprawa paryska, przed 1146 r. czyli z najwcześniejszego okresu wytwarzania dzieł w tym stylu), Biblioteka Diecezjalna w Płocku (Paryż, kon. XII w.); trzecia oprawa, w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, powstała we Francji lub w którymś z ośrodków niemieckich 4 ćw. XII w.

Na okres romański przypada trwanie, rozwiniętej w erze karolińskiej, tradycji wytwórstwa kunsztownych opraw liturgicznych ksiąg. Wypracowane we wcześniejszych stuleciach formuły dekoracji kontynuowano w dziełach o górnych okładzinach okuwanych złoconymi blachami, których centrum wyznacza przedstawienie Jezusa na krzyżu lub Maiestas Domini, otoczonego wizerunkami postaci biblijnych, symbolami ewangelistów, kameryzacją i różnorakimi ornamentami, w tym coraz popularniejszymi wiciami roślinnymi o charakterystycznej stylizacji. Do dekoracji centralnych pól oraz obramień okładzin używano reliefowych płytek z kości słoniowej, jak również blach repusowanych i odlewów (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy dokoła okładziny ciągnie się rytowana lub emaliowana inskrypcja. W związku z rozwojem techniki emalierskiej, tradycyjne formy zdobień chętnie wzbogacano emaliowaną dekoracją przedstawiającą postaci i sceny biblijne, niekiedy zakomponowane w rodzaj „galerii” popiersi ewangelistów. We francuskim Limoges w XII-XIII w. prężnie rozwinęła się produkcja emaliowanych płytek (blach) z rozmaitymi zestawami wizerunków i scen religijnych, które przeznaczano m.in. na okładziny książkowe.


Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Karolińskie oprawy
Limozyjskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Złotnicze oprawy

Grafika

  • Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925

  • Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925

  • Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925

  • Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925

  • Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja lub Niemcy, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014

  • Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985

  • Oprawa romańska z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985

  • Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985

  • Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr

  • Oprawa złotnicza Sakramentarza Ratmanna, Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org

  • Oprawa Mszału de San Rufo, Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu

Przypisy

  1. Birkenmajer 1925, s. 29-70;
  2. Birkenmajer 1927, s. 3-31;
  3. Hobson 1934, s. 161-211;
  4. Schreiber 1948, szp. 1368;
  5. Semkowicz 1951, s. 129-130;
  6. Steenbock 1965;
  7. EWOK 1971, szp. 1712-1713;
  8. Devaux 1977, s. 29-31;
  9. Schmidt-Künsemüller 1985;
  10. Szirmai 1999, s. 140-171.

Autor: A.W.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Romańskie_oprawy&oldid=19043”