Romańskie oprawy: Różnice pomiędzy wersjami
(Utworzono nową stronę "===Romańskie oprawy=== ==Zobacz też== Indeks alfabetyczny <br> ==Grafika== <gallery> Plik:Romańskie oprawy, Oprawa romańska, g. i d. okł., Francja, XII...") |
|||
| (Nie pokazano 4 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
| − | |||
| + | (ang. romanesque bindings, fr. reliures romanes, niem. Romanische Einbände) | ||
| + | Oprawy powstałe między l. 40. XII w. (Francja) a kon. XIII w. (Niemcy) – pocz. XIV w. (prowincjonalne ośrodki francuskie), o charakterystycznych cechach formalno-stylowych dekoracji, a w mniejszym stopniu sfery materiałowo-technicznej. | ||
| + | Po okresie stagnacji, sięgającym czasów karolińskich, w l. 40. XII w. nastąpił we Francji (głównie w Paryżu) nagły rozkwit produkcji bogato zdobionych opraw skórzanych, co wiązało się m.in. z aktywizacją środowiska naukowego oraz wzmożeniem życia religijnego. Materiał i technika wykonania opraw w znacznym stopniu bazowała na formułach karolińskich (blok szyty przeważnie ściegiem łańcuszkowym w okładzinach dębowych lub bukowych o wielkości analogicznej do bloku, obleczenie z barwionej na brązowo skóry bydlęcej lub cielęcej oraz ze zwierzyny leśnej). Okucia i zapięcia pojawiły się na nich dopiero po 1200 r., na XIII w. datowane są też pierwsze przypadki katenacji. | ||
| + | Jednocześnie doszło do wykształcenia się charakterystycznego pryncypium dekoracji: okładziny pokrywano niezwykle licznymi (sięgającymi nawet 500-600) ślepymi wyciskami z zazwyczaj kilkunastu-kilkudziesięciu tłoków. Sprzyjała temu bogata ikonografia tłoków obejmująca figuralne motywy religijne (np. król Dawid, ''Maiestas Domini'', Maryja z Dzieciątkiem, Baranek Boży, symbole ewangelistów i in.), świeckie (wojownicy na koniach, myśliwy), zoomorficzne – w tym fantastyczne (zwierzęta znane z bestiariuszy, jak pelikan, jednorożec, syrena, smok), oraz floralne (np. palmeta, lilia, czterolistek) i geometryczne (np. plecionka, elipsowy ornament). Poprzez multiplikację i zagęszczenie takich samych, niewielkich motywów tworzono wertykalno-horyzontalne układy kompozycyjne o strefach wydzielanych strychulcowymi liniami. Wśród nich wyróżniają się kompozycje z centralną rozetą, pierścieniem wypełnionym plecionką lub przecinającymi się pierścieniami z takimż wypełnieniem, które otoczone są ramami ornamentalnymi. W późniejszym okresie popularność zyskały ramowe kompozycje z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Bogactwem inwencji cechują się kompozycje architektoniczne nawiązujące do sylwetek i planów kościołów absydowych. O ile bogactwo motywów zdobniczych czerpano ze sztuk plastycznych, o tyle ich dobór i zakomponowanie było zależne od opraw ksiąg liturgicznych, bizantyńskich oraz islamskich, a nawet koptyjskich. W rezultacie jednak powstawały formy specyficzne, nie spotykane wcześniej. Z kolei niektóre rozwiązania kompozycyjne, jak naprzemienne ramy ornamentalne i puste listwy, ale też koncepcja bogatej dekoracji opartej na zagęszczonych wyciskach tłoków, wywarły wpływ na formę opraw gotyckich i renesansowych. | ||
| + | |||
| + | Wykonawstwo najliczniejszej grupy dzieł przypisuje się środowisku paryskich szkół teologicznych XII w.: działające w nich skryptoria i introligatornie wytwarzały księgi do użytku wewnętrznego i na sprzedaż. Przypuszczalnie warsztaty funkcjonowały też na prowincji – m.in. w klasztorach cysterskich w Clairvaux i Cîteaux. Wedle ostatnich badań angielskie oprawy powstały w Winchester i Londynie, zaś dzieła z niemieckiego obszaru językowego – m.in. w opactwie benedyktyńskim w Weingarten. | ||
| + | Wśród ok. 110 egz. skórzanych opraw z tej epoki A. Schmidt-Künsemüller wyodrębnił 13 grup typologicznych, z których 7 wiąże się z Francją (głównie Paryż), 3 z Anglią i 3 z kręgiem niemieckim. Z introligatorni francuskich pochodzą dwie spośród trzech opraw w zbiorach polskich: Biblioteka Jagiellońska (oprawa paryska, przed 1146 r. czyli z najwcześniejszego okresu wytwarzania dzieł w tym stylu), Biblioteka Diecezjalna w Płocku (Paryż, kon. XII w.); trzecia oprawa, w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, powstała we Francji lub w którymś z ośrodków niemieckich 4 ćw. XII w. | ||
| + | |||
| + | Na okres romański przypada trwanie, rozwiniętej w erze karolińskiej, tradycji wytwórstwa kunsztownych opraw liturgicznych ksiąg. Wypracowane we wcześniejszych stuleciach formuły dekoracji kontynuowano w dziełach o górnych okładzinach okuwanych złoconymi blachami, których centrum wyznacza przedstawienie Jezusa na krzyżu lub ''Maiestas Domini'', otoczonego wizerunkami postaci biblijnych, symbolami ewangelistów, kameryzacją i różnorakimi ornamentami, w tym coraz popularniejszymi wiciami roślinnymi o charakterystycznej stylizacji. Do dekoracji centralnych pól oraz obramień okładzin używano reliefowych płytek z kości słoniowej, jak również blach repusowanych i odlewów (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy dokoła okładziny ciągnie się rytowana lub emaliowana inskrypcja. W związku z rozwojem techniki emalierskiej, tradycyjne formy zdobień chętnie wzbogacano emaliowaną dekoracją przedstawiającą postaci i sceny biblijne, niekiedy zakomponowane w rodzaj „galerii” popiersi ewangelistów. We francuskim Limoges w XII-XIII w. prężnie rozwinęła się produkcja emaliowanych płytek (blach) z rozmaitymi zestawami wizerunków i scen religijnych, które przeznaczano m.in. na okładziny książkowe. | ||
| Linia 8: | Linia 16: | ||
[[Indeks alfabetyczny ]] <br> | [[Indeks alfabetyczny ]] <br> | ||
| + | [[Ewangeliarza Anastazji oprawa]] <br> | ||
| + | [[Karolińskie oprawy]] <br> | ||
| + | [[Limozyjskie oprawy]] <br> | ||
| + | [[Liturgicznych ksiąg oprawy]] <br> | ||
| + | [[Złotnicze oprawy]] <br> | ||
==Grafika== | ==Grafika== | ||
<gallery> | <gallery> | ||
| − | Plik:Romańskie oprawy, Oprawa romańska, g. i d. okł., Francja, XII w., BUWr, fot. wg Borys 2014.jpg | Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014 | + | Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., Birkenmajer 1925, tabl. XVIII.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925 |
| + | Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., Birkenmajer 1925, tabl. XXI.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925 | ||
| + | Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., BJ dolna okł., Birkenmajer 1925, tabl. XXV.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925 | ||
| + | Plik:Romańskie oprawy, Francja, XII w., BJ, Birkenmajer 1925, tabl. XXIV.jpg | Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925 | ||
| + | Plik:Romańskie oprawy, Oprawa romańska, g. i d. okł., Francja, XII w., BUWr, fot. wg Borys 2014.jpg | Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja lub Niemcy, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014 | ||
| + | Plik:Romańska oprawa z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Kunsemuller 1985.jpg | Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985 | ||
| + | Plik:Romańska oprawa z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Kunsemuller 1985.jpg | Oprawa romańska z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985 | ||
| + | Plik:Romańska oprawa z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Kunsemuller 1985.jpg | Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985 | ||
| + | |||
| + | Plik:Romańskie oprawy, Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr.jpg | Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr | ||
| + | |||
| + | Plik:Romańskie oprawy, Oprawa złotnicza Sakramentarza Ratmanna, Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org (2).jpg | Oprawa złotnicza ''Sakramentarza Ratmanna'', Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org | ||
| + | Plik:Romańskie oprawy, Oprawa mszału de San Rufo, Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu.jpg | Oprawa ''Mszału de San Rufo'', Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu | ||
</gallery> | </gallery> | ||
| Linia 18: | Linia 43: | ||
==Przypisy== | ==Przypisy== | ||
| − | # | + | # Birkenmajer 1925, s. 29-70; |
| + | # Birkenmajer 1927, s. 3-31; | ||
| + | # Hobson 1934, s. 161-211; | ||
| + | # Schreiber 1948, szp. 1368; | ||
| + | # Semkowicz 1951, s. 129-130; | ||
| + | # Steenbock 1965; | ||
| + | # EWOK 1971, szp. 1712-1713; | ||
| + | # Devaux 1977, s. 29-31; | ||
| + | # Schmidt-Künsemüller 1985; | ||
| + | # Szirmai 1999, s. 140-171. | ||
---- | ---- | ||
Autor: '''A.W.''' | Autor: '''A.W.''' | ||
Aktualna wersja na dzień 14:26, 2 wrz 2022
(ang. romanesque bindings, fr. reliures romanes, niem. Romanische Einbände)
Oprawy powstałe między l. 40. XII w. (Francja) a kon. XIII w. (Niemcy) – pocz. XIV w. (prowincjonalne ośrodki francuskie), o charakterystycznych cechach formalno-stylowych dekoracji, a w mniejszym stopniu sfery materiałowo-technicznej.
Po okresie stagnacji, sięgającym czasów karolińskich, w l. 40. XII w. nastąpił we Francji (głównie w Paryżu) nagły rozkwit produkcji bogato zdobionych opraw skórzanych, co wiązało się m.in. z aktywizacją środowiska naukowego oraz wzmożeniem życia religijnego. Materiał i technika wykonania opraw w znacznym stopniu bazowała na formułach karolińskich (blok szyty przeważnie ściegiem łańcuszkowym w okładzinach dębowych lub bukowych o wielkości analogicznej do bloku, obleczenie z barwionej na brązowo skóry bydlęcej lub cielęcej oraz ze zwierzyny leśnej). Okucia i zapięcia pojawiły się na nich dopiero po 1200 r., na XIII w. datowane są też pierwsze przypadki katenacji. Jednocześnie doszło do wykształcenia się charakterystycznego pryncypium dekoracji: okładziny pokrywano niezwykle licznymi (sięgającymi nawet 500-600) ślepymi wyciskami z zazwyczaj kilkunastu-kilkudziesięciu tłoków. Sprzyjała temu bogata ikonografia tłoków obejmująca figuralne motywy religijne (np. król Dawid, Maiestas Domini, Maryja z Dzieciątkiem, Baranek Boży, symbole ewangelistów i in.), świeckie (wojownicy na koniach, myśliwy), zoomorficzne – w tym fantastyczne (zwierzęta znane z bestiariuszy, jak pelikan, jednorożec, syrena, smok), oraz floralne (np. palmeta, lilia, czterolistek) i geometryczne (np. plecionka, elipsowy ornament). Poprzez multiplikację i zagęszczenie takich samych, niewielkich motywów tworzono wertykalno-horyzontalne układy kompozycyjne o strefach wydzielanych strychulcowymi liniami. Wśród nich wyróżniają się kompozycje z centralną rozetą, pierścieniem wypełnionym plecionką lub przecinającymi się pierścieniami z takimż wypełnieniem, które otoczone są ramami ornamentalnymi. W późniejszym okresie popularność zyskały ramowe kompozycje z naprzemiennymi ornamentami i pustymi listwami. Bogactwem inwencji cechują się kompozycje architektoniczne nawiązujące do sylwetek i planów kościołów absydowych. O ile bogactwo motywów zdobniczych czerpano ze sztuk plastycznych, o tyle ich dobór i zakomponowanie było zależne od opraw ksiąg liturgicznych, bizantyńskich oraz islamskich, a nawet koptyjskich. W rezultacie jednak powstawały formy specyficzne, nie spotykane wcześniej. Z kolei niektóre rozwiązania kompozycyjne, jak naprzemienne ramy ornamentalne i puste listwy, ale też koncepcja bogatej dekoracji opartej na zagęszczonych wyciskach tłoków, wywarły wpływ na formę opraw gotyckich i renesansowych.
Wykonawstwo najliczniejszej grupy dzieł przypisuje się środowisku paryskich szkół teologicznych XII w.: działające w nich skryptoria i introligatornie wytwarzały księgi do użytku wewnętrznego i na sprzedaż. Przypuszczalnie warsztaty funkcjonowały też na prowincji – m.in. w klasztorach cysterskich w Clairvaux i Cîteaux. Wedle ostatnich badań angielskie oprawy powstały w Winchester i Londynie, zaś dzieła z niemieckiego obszaru językowego – m.in. w opactwie benedyktyńskim w Weingarten. Wśród ok. 110 egz. skórzanych opraw z tej epoki A. Schmidt-Künsemüller wyodrębnił 13 grup typologicznych, z których 7 wiąże się z Francją (głównie Paryż), 3 z Anglią i 3 z kręgiem niemieckim. Z introligatorni francuskich pochodzą dwie spośród trzech opraw w zbiorach polskich: Biblioteka Jagiellońska (oprawa paryska, przed 1146 r. czyli z najwcześniejszego okresu wytwarzania dzieł w tym stylu), Biblioteka Diecezjalna w Płocku (Paryż, kon. XII w.); trzecia oprawa, w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, powstała we Francji lub w którymś z ośrodków niemieckich 4 ćw. XII w.
Na okres romański przypada trwanie, rozwiniętej w erze karolińskiej, tradycji wytwórstwa kunsztownych opraw liturgicznych ksiąg. Wypracowane we wcześniejszych stuleciach formuły dekoracji kontynuowano w dziełach o górnych okładzinach okuwanych złoconymi blachami, których centrum wyznacza przedstawienie Jezusa na krzyżu lub Maiestas Domini, otoczonego wizerunkami postaci biblijnych, symbolami ewangelistów, kameryzacją i różnorakimi ornamentami, w tym coraz popularniejszymi wiciami roślinnymi o charakterystycznej stylizacji. Do dekoracji centralnych pól oraz obramień okładzin używano reliefowych płytek z kości słoniowej, jak również blach repusowanych i odlewów (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy dokoła okładziny ciągnie się rytowana lub emaliowana inskrypcja. W związku z rozwojem techniki emalierskiej, tradycyjne formy zdobień chętnie wzbogacano emaliowaną dekoracją przedstawiającą postaci i sceny biblijne, niekiedy zakomponowane w rodzaj „galerii” popiersi ewangelistów. We francuskim Limoges w XII-XIII w. prężnie rozwinęła się produkcja emaliowanych płytek (blach) z rozmaitymi zestawami wizerunków i scen religijnych, które przeznaczano m.in. na okładziny książkowe.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Karolińskie oprawy
Limozyjskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Złotnicze oprawy
Grafika
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska, Francja, XII w., fot. wg: Birkenmajer 1925
Oprawa romańska (górna i dolna okładzina), Francja lub Niemcy, XII w., BUWr, Wrocław, fot. wg: Borys 2014
Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji architektonicznej, Francja, przed 1148, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
Oprawa romańska z dekoracją o m.in. motywach architektonicznych, Francja, 2 poł. XII w., repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
Oprawa romańska z dekoracją o kompozycji ramowej, Paryż, ok. 1200, repr. wg Schmidt-Künsemüller 1985
Oprawa złotnicza ewangeliarza z Verden, pocz. XII w., Chantilly, Musée Condé, fot. wg www.initiale.irht.cnrs.fr
Oprawa złotnicza Sakramentarza Ratmanna, Hildesheim, skarbiec katedralny, fot. wg www.metmuseum.org
Oprawa Mszału de San Rufo, Tortosa, skarbiec katedralny, kon. XII w., repr. wg www.journals.uchicago.edu
.jpg)
Przypisy
- Birkenmajer 1925, s. 29-70;
- Birkenmajer 1927, s. 3-31;
- Hobson 1934, s. 161-211;
- Schreiber 1948, szp. 1368;
- Semkowicz 1951, s. 129-130;
- Steenbock 1965;
- EWOK 1971, szp. 1712-1713;
- Devaux 1977, s. 29-31;
- Schmidt-Künsemüller 1985;
- Szirmai 1999, s. 140-171.
Autor: A.W.
