Guzy: Różnice pomiędzy wersjami
(→Rodzaje guzów metalowych) |
("przybity" czy "przybitym"? (pierwszy akapit, ostatni wers)? W opisie rodzajów guzów początkowo używana jest liczba poj, a w kolejnych zdania - l. mn.. Warto byłoby uspójnić formy. Może użyć lm. "guzy płytkowe" i wtedy będzie Ok.) |
||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
Guzy (ang. boss, fr. boulon, cabochon, clou, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia) | Guzy (ang. boss, fr. boulon, cabochon, clou, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia) | ||
| − | Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie(il. 1, 1-5), wspólnie z okuciami narożników ale nie są integralne z nimi (i. 1, 6-10), w pełni integralne (będące jednym elementem) z okuciami narożników (il. 1, 11-13) i okuciami centralnymi (il. 1, 14-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej | + | Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie(il. 1, 1-5), wspólnie z okuciami narożników, ale nie są integralne z nimi (i. 1, 6-10), w pełni integralne (będące jednym elementem) z okuciami narożników (il. 1, 11-13) i okuciami centralnymi (il. 1, 14-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną, zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych, zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty, były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania można wyróżnić dwa typy guzów: |
* z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6) | * z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6) | ||
* z trzpieniem umocowanym w główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7) | * z trzpieniem umocowanym w główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7) | ||
| Linia 11: | Linia 11: | ||
==Charakterystyczne zniszczenia== | ==Charakterystyczne zniszczenia== | ||
| − | + | Guzy spełniały funkcję ochronną niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co wiązało się przede wszystkim ze zmianą sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów (il. 13, 14). Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek (il. 15). | |
Wersja z 00:53, 3 wrz 2020
Guzy (ang. boss, fr. boulon, cabochon, clou, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia) Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie(il. 1, 1-5), wspólnie z okuciami narożników, ale nie są integralne z nimi (i. 1, 6-10), w pełni integralne (będące jednym elementem) z okuciami narożników (il. 1, 11-13) i okuciami centralnymi (il. 1, 14-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną, zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych, zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty, były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania można wyróżnić dwa typy guzów:
- z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6)
- z trzpieniem umocowanym w główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7)
Rodzaje guzów metalowych
- Guz półkolisty (stożkowy, niem. Halbkugelbuckel, Kegelformbuckel) - forma półkulista lub stożkowa. Trzpień mógł być odlany wraz z główką lub przybity wraz z nią do okładziny. Odlewane ze stali, brązu lub mosiądzu. Ich powierzchnia zwykle była niedekorowana. Występują na oprawach kodeksów od poł. XII w. - XVI w.(il. 6, 7)
- Guz płytkowy, niem. Plattenformbuckel) - forma płaska przypominająca dysk z lekko podniesioną krawędzią, zazwyczaj odlewane z brązu lub mosiądzu. Po odlaniu powierzchnię obrabiano w tokarce. Gwóźdź mocujący jest również odlewany. Powierzchnia ich jest niedekorowana lub mają dekorację skromna w postaci koncentrycznych pierścieni. Występują głównie na oprawach kodeksów niemieckich z XV i XVI wieku. (il. 8)
- Guz kolisty (niem. Kugelformbuckel) - forma kolista, trzpień mocujący odlewany razem z główką. Stosunkowo rzadko stosowane. W kilku znanych przykładach zostały zamontowane wyłącznie w tylnej okładzinie, na przedniej zwykle spotykane w innej formie. Wykonywane były zazwyczaj z mosiądzu lub kości. Spotykane na kodeksach z początku XVI wieku.(il. 9)
- Guz kapeluszowy (talerzykowy, niem. Hutformbuckel) - forma przypomina odwrócony talerz lub kapelusz z szerokim rondem. Odlewane wspólnie z trzpieniem. Preferowanym materiałem do tego rodzaju guzów był mosiądz. Guzy te spotykane są na kodeksach z okresu XV-XVI wiek. (il. 10)
- Guz pąkowy (niem. Knospenfrmbuckel) - forma przypomina pączki kwiatowe (proste lub skręcone). Trzpień mocujący w tym typie guzów był przylutowany lub przybity wraz główką do oprawy. Były one wykonywane głównie z mosiądzu. Zidentyfikowano je na kodeksach z Lubeki z XV wieku. (il. 11, 12)
Charakterystyczne zniszczenia
Guzy spełniały funkcję ochronną niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co wiązało się przede wszystkim ze zmianą sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów (il. 13, 14). Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek (il. 15).
Grafika
il. 1. Przykłady gotyckich metalowych guzów i okuć narożnikowych i centralnych. (Szirmai J.A., 2017, s. 264)
il. 2. Kodeks z metalowymi guzami, ołtarz Wita Stwosza, Kraków. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 3. Kodeks z drewnianymi guzami, rękopis XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 4. Kodeks z kościanymi guzami, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 5. Okucie narożnikowe integralne z guzem, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 6. Guz półkolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
il. 7. Guz półkolisty dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
il. 8. Guz płytkowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
il. 9. Guz kolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
il. 10. Guz kapeluszowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
il. 11. Guz pąkowy z prostymi płatkami dwuelementowy (trzpień przylutowany z prostymi płatkami. (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
il. 12. Guz pąkowy ze skręconymi płatkami dwuelementowy (trzpień przybity wraz z główką do oprawy). (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
- Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP
il. 13. Usunięte z oprawy guzy metalowe, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 14. Usunięte z oprawy guzy kościane, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 15. Produkty korozji od stalowych trzpieni guzów na wewnętrznej stronie okładziny, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
- Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
- Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
- Luers H., Das Fachwissen des Buchbinders, Stuttgart 1941.
- Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
- Scholla A.B., Libri sine asseribus. Zur Einbandtechnik, Formund Inhalt mitteleuropeischer Koperte des 8. bis 14. Jahrhunderts, Braunschweig 1970.
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 2017.
- Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.
Autor: MPG
