Guzy: Różnice pomiędzy wersjami

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj
(→‎Charakterystyczne zniszczenia)
(→‎Guzy)
 
(Nie pokazano 7 wersji utworzonych przez 5 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
 
==Guzy==
 
==Guzy==
−
(ang. boss, fr. boulon, cabochon, clou, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia)
+
(ang. bosses, fr. boulons, bouillons, ombilics, cabochons, clous, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia)
  
−
Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie(il. 1, 1-5), wspólnie z okuciami narożników, ale nie są integralne z nimi (i. 1, 6-10), w pełni integralne (będące jednym elementem) z okuciami narożników (il. 1, 11-13) i okuciami centralnymi (il. 1, 14-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną, zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych, zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty, były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania można wyróżnić dwa typy guzów:
+
Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie (il. 1, 1-5) lub wspólnie z okuciami narożników i centralnymi, przy czym mogą być z nimi nie integralne (i. 1, 6-10) lub  w pełni integralne (będące jednym elementem) (il. 1, 11-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną, zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych, zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty, były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania można wyróżnić dwa typy guzów:
 
* z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6)
 
* z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6)
 
* z trzpieniem umocowanym w  główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7).
 
* z trzpieniem umocowanym w  główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7).
Linia 28: Linia 28:
 
File:Guzdrew.jpg|il. 3. Kodeks z drewnianymi guzami, rękopis XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Guzdrew.jpg|il. 3. Kodeks z drewnianymi guzami, rękopis XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Pelplin guzy1.jpg|il. 4. Kodeks z kościanymi guzami, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Pelplin guzy1.jpg|il. 4. Kodeks z kościanymi guzami, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 +
Plik:Guzy mosiężne, oprawa prawdo. śląska, może legnicka XV w., BN POLONA, mały plik.jpg | Kodeks z mosiężnymi guzami, Śląsk (prawdopodobnie Legnica), XV w., Biblioteka Narodowa w Warszawie, (fot. wg: www.polona.pl)
 
File:Anna1.JPG|il. 5. Okucie narożnikowe integralne z guzem, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Anna1.JPG|il. 5. Okucie narożnikowe integralne z guzem, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
 
File:Adler guzy1 s38.jpg|il. 6. Guz półkolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
 
File:Adler guzy1 s38.jpg|il. 6. Guz półkolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
 
File:Adler guzy 2 s.38.jpg|il. 7. Guz półkolisty dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
 
File:Adler guzy 2 s.38.jpg|il. 7. Guz półkolisty dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)
 
File:Adler guzy 3 s.39.jpg|il. 8. Guz płytkowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
 
File:Adler guzy 3 s.39.jpg|il. 8. Guz płytkowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
−
File:Adler guzy 4 s39.jpg|il. 9. Guz kolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
+
File:Adler guzy 4 s39.jpg|il. 9. Guz kolisty jedno- i dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
−
File:Adler guzy 5 s39.jpg|il. 10. Guz kapeluszowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
+
File:Adler guzy 5 s39.jpg|il. 10. Guz kapeluszowy jedno- i dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)
 
File:Adler guzy 7 s 40.jpg|il. 11. Guz pąkowy z prostymi płatkami dwuelementowy (trzpień przylutowany z prostymi płatkami. (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
 
File:Adler guzy 7 s 40.jpg|il. 11. Guz pąkowy z prostymi płatkami dwuelementowy (trzpień przylutowany z prostymi płatkami. (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
 
File:Adler guzy 6 s40.jpg|il. 12. Guz pąkowy ze skręconymi płatkami dwuelementowy (trzpień przybity wraz z główką do oprawy). (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
 
File:Adler guzy 6 s40.jpg|il. 12. Guz pąkowy ze skręconymi płatkami dwuelementowy (trzpień przybity wraz z główką do oprawy). (rys. G. Adler, 2010, s. 40)
Linia 42: Linia 43:
  
 
==Przypisy==
 
==Przypisy==
−
# Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010.
+
# Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010, s. 10, 38-40.
−
# Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów –  historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy.
+
# Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów –  historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy, s. 25-28.
−
# Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
+
# Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429.
−
# Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
+
# Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139), s. 209-213.
−
# Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
+
# Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 51.
−
# Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
+
# Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 2017, s. 82.
−
# Luers H., Das Fachwissen des Buchbinders, Stuttgart 1941.
+
 
−
# Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
+
−
# Scholla A.B., Libri sine asseribus. Zur Einbandtechnik, Formund Inhalt mitteleuropeischer Koperte des 8. bis 14. Jahrhunderts, Braunschweig 1970.
+
−
# Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 2017.
+
−
# Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzata Pronobis-Gajdzis), Toruń, UMK 2012, wydruk komputerowy.
+
  
 
----
 
----
−
Autor: '''MPG'''
+
Autor: '''M.P.B.'''

Aktualna wersja na dzień 09:58, 26 kwi 2022

Guzy

(ang. bosses, fr. boulons, bouillons, ombilics, cabochons, clous, niem. Buckel, Beschlag, wł. borchia)

Guzy to elementy okuciowe kodeksów składające się z główki i trzpienia. Występują na oprawach kodeksów samodzielnie (il. 1, 1-5) lub wspólnie z okuciami narożników i centralnymi, przy czym mogą być z nimi nie integralne (i. 1, 6-10) lub w pełni integralne (będące jednym elementem) (il. 1, 11-15). Guzy pełnią funkcję głównie ochronną, zabezpieczając powierzchnię obleczenia przed ścieraniem się. Guzy metalowe w różnych formach (il.2), ale także drewniane (il. 3) i kościane (il. 4) nie zdobione stosowano na oprawach kodeksów średniowiecznych, zwykle po pięć na jednej okładzinie (cztery w narożnikach i jeden centralny). Zdarzało się, że montowano guzy wyłącznie w tylnej okładzinie. W okresie renesansu guzy najczęściej stanowiły jeden element okuciowy z narożnikami i okuciem centralnym. Przybierały rozmaite kształty, były ozdobnie grawerowane, cyzelowane, zdobione ażurem (il. 5). Wówczas oprócz funkcji ochronnej pełniły także funkcję ozdobną. Najstarsze guzy zidentyfikowano na oprawach z końca XII wieku, były odlewane z mosiądzu lub stopów żelaza i miały najczęściej półkolisty lub stożkowy kształt. W późniejszym czasie rozwinęły się inne formy. Od XV wieku guzy coraz częściej były elementem integralnym z okuciami narożnikowymi i centralnymi. Z biegiem czasu funkcję guzów narożnikowych spełniały wyłącznie okucia narożnikowe, a na środku okładki montowano wyłącznie guz centralny. Ze względu na formę wyróżnia się kilka zasadniczych rodzajów guzów metalowych, przy czym ze względu na technikę wykonania można wyróżnić dwa typy guzów:

  • z trzpieniem odlanym razem z główką guza (jeden element)(il. 6)
  • z trzpieniem umocowanym w główce po odlaniu (przylutowany) lub w trakcie montażu przybity wraz z główką do okładziny (dwa elementy)(il. 7).

Rodzaje guzów metalowych

  • Guz półkolisty (stożkowy, niem. Halbkugelbuckel, Kegelformbuckel) - forma półkulista lub stożkowa. Trzpień mógł być odlany wraz z główką lub przybity wraz z nią do okładziny. Odlewane ze stali, brązu lub mosiądzu. Ich powierzchnia zwykle była niedekorowana. Występują na oprawach kodeksów od poł. XII w. - XVI w.(il. 6, 7)
  • Guz płytkowy, niem. Plattenformbuckel) - forma płaska przypominająca dysk z lekko podniesioną krawędzią, zazwyczaj odlewane z brązu lub mosiądzu. Po odlaniu powierzchnię obrabiano w tokarce. Gwóźdź mocujący jest również odlewany. Powierzchnia ich jest niedekorowana lub mają dekorację skromna w postaci koncentrycznych pierścieni. Występują głównie na oprawach kodeksów niemieckich z XV i XVI wieku. (il. 8)
  • Guz kolisty (niem. Kugelformbuckel) - forma kolista, trzpień mocujący odlewany razem z główką. Stosunkowo rzadko stosowane. W kilku znanych przykładach zostały zamontowane wyłącznie w tylnej okładzinie, na przedniej zwykle spotykane w innej formie. Wykonywane były zazwyczaj z mosiądzu lub kości. Spotykane na kodeksach z początku XVI wieku.(il. 9)
  • Guz kapeluszowy (talerzykowy, niem. Hutformbuckel) - forma przypomina odwrócony talerz lub kapelusz z szerokim rondem. Odlewane wspólnie z trzpieniem. Preferowanym materiałem do tego rodzaju guzów był mosiądz. Guzy te spotykane są na kodeksach z okresu XV-XVI wiek. (il. 10)
  • Guz pąkowy (niem. Knospenfrmbuckel) - forma przypomina pączki kwiatowe (proste lub skręcone). Trzpień mocujący w tym typie guzów był przylutowany lub przybity wraz główką do oprawy. Były one wykonywane głównie z mosiądzu. Zidentyfikowano je na kodeksach z Lubeki z XV wieku. (il. 11, 12)

Charakterystyczne zniszczenia

Guzy spełniały funkcję ochronną niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co wiązało się przede wszystkim ze zmianą sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów (il. 13, 14). Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek. Dochodziło do powstania intensywnych zmian barwnych, osłabienia właściwości strukturalnych materiałów i w konsekwencji powstawania ubytków (il. 15).

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Okucia

Grafika

  • il. 1. Przykłady gotyckich metalowych guzów i okuć narożnikowych i centralnych. (Szirmai J.A., 2017, s. 264)

  • il. 2. Kodeks z metalowymi guzami, ołtarz Wita Stwosza, Kraków. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 3. Kodeks z drewnianymi guzami, rękopis XV w., Biblioteka PAN w Kórniku. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 4. Kodeks z kościanymi guzami, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • Kodeks z mosiężnymi guzami, Śląsk (prawdopodobnie Legnica), XV w., Biblioteka Narodowa w Warszawie, (fot. wg: www.polona.pl)

  • il. 5. Okucie narożnikowe integralne z guzem, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 6. Guz półkolisty jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)

  • il. 7. Guz półkolisty dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 38)

  • il. 8. Guz płytkowy jednoelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)

  • il. 9. Guz kolisty jedno- i dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)

  • il. 10. Guz kapeluszowy jedno- i dwuelementowy. (rys. G. Adler, 2010, s. 39)

  • il. 11. Guz pąkowy z prostymi płatkami dwuelementowy (trzpień przylutowany z prostymi płatkami. (rys. G. Adler, 2010, s. 40)

  • il. 12. Guz pąkowy ze skręconymi płatkami dwuelementowy (trzpień przybity wraz z główką do oprawy). (rys. G. Adler, 2010, s. 40)

  • Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP

    il. 13. Usunięte z oprawy guzy metalowe, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 14. Usunięte z oprawy guzy kościane, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

  • il. 15. Produkty korozji od stalowych trzpieni guzów na wewnętrznej stronie okładziny, rękopis XIV w., Biblioteka Diecezjalna w Pelplinie. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

Przypisy

  1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010, s. 10, 38-40.
  2. Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy, s. 25-28.
  3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429.
  4. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139), s. 209-213.
  5. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002, s. 51.
  6. Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 2017, s. 82.


Autor: M.P.B.

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Guzy&oldid=18114”