Tekst źródłowy strony Superekslibris

(także: '''superexlibris''') 

(z łac. ''super'' – „w górze/nad/ponad” i ''ex libris'' – „z ksiąg/z księgozbioru”; ang. armorial stamp, coat of arms, superlibros, fr. super-libris, niem. Superexlibris, Super-Exlibris, Supralibros)

Znak i/lub napis odnoszący się do właściciela, donatora lub fundatora książki, ukazany na jej oprawie. Pierwszy z nich najczęściej przedstawia herb, monogram lub inny symbol prezentowany w eksponowanym miejscu górnej i/lub dolnej okładziny, rzadziej na grzbiecie oraz zapięciach i okuciach; drugi przeważnie zawiera imię i nazwisko (w pełnym brzmieniu lub w formie abrewiatur) wraz z tytulaturą lub nazwę instytucji, klasztoru itp. Wśród rozmaitych kategorii s. dominują te, które wykonano w technikach introligatorskich – ślepego lub złoconego/srebrzonego/czernionego wycisku za pomocą tłoka, plakiety lub drewnianego klocka. Oprócz nich, zwłaszcza w średniowieczu i epoce nowożytnej, stosowano bogatą paletę technik zdobniczych, jak malowanie, rysowanie tuszem, nacinanie (tzw. ledersznyt), haftowanie, oraz techniki złotnicze (grawerowanie/rytowanie, odlewanie i cyzelowanie, repusowanie, emaliowanie, filigran i in.). W obrębie „księgoznaków” wyciśniętych z narzędzi introligatorskich dominują tzw. superekslibrisy właściwe, czyli wykonane na specjalne zamówienie; z kolei w XVI-XVIII w. na znaczeniu zyskały tzw. superekslibrisy introligatorskie, do których wykorzystywano osobne motywy tarcz, kartuszy i insygniów władzy, wieńce lub otoki, ponadto godła herbowe, a nawet całe herby o uniwersalnym zastosowaniu (ze względu na specyfikę systemu heraldycznego szczególną rolę odegrały w Rzeczypospolitej). Uniwersalne zastosowanie miały też tłoki liternicze (czcionki) wykorzystywane w superekslibrisach napisowych lub jako napisowe elementy superekslibrisów herbowych. W tym samym okresie funkcjonowały tzw. superekslibrisy introligatorsko-drukarskie, do których narzędzia – najczęściej klocki drzeworytnicze – używano także w grafice książkowej, a nawet jako ekslibrisy. Specyficzną kategorię funkcjonalną tworzą tzw. superekslibrisy nakładowe, de facto będące wyciśniętymi na oprawach druków herbami osób finansujących ich publikację (używano do tego tłoków, które w innych okolicznościach służyły jako superekslibrisy właściwe). Należy też wspomnieć o  wymykających się definicji pojęcia znakach i napisach własnościowych ukazywanych na obcięciach (brzegach) kart. 

	Najwcześniejsze przykłady oznaczania własności ksiąg na oprawach wiążą się z kręgiem koptyjskim (VII w.). Na wczesnośredniowiecznych, złotniczych oprawach ksiąg liturgicznych pojawiały się sceny i inskrypcje, a od XIII-XIV w. także herby ich fundatorów. Z XIV-XV w. znana jest też praktyka malowania okładzin i obcięć kart w barwy herbowe właściciela księgi. Herby posesorów lub fundatorów ksiąg były też haftowane na tekstylnych oprawach oraz rytowane i emaliowane na metalowych okładzinach bądź zapięciach i okuciach. W 2 poł. XV w. popularność zyskały superekslibrisy wyciskane z niewielkich tłoków, ukazujące herb o uproszczonej formie (niekiedy naśladującej tzw. pieczęcie sygnetowe), którego zwielokrotnione wyciski wkomponowywano między inne elementy dekoracji okładzin. W renesansie powszechne stało się eksponowanie okazałego superekslibrisu pośrodku okładzin. Jednocześnie ewoluowały wizerunki herbów – od klasycznie renesansowych (np. z tarczą ''testa di cavallo'') ku skomplikowanym formom tarcz i kartuszy manierystycznych. Powszechne stały się okrągłe lub owalne wieńce laurowe, często z otokiem inskrypcyjnym. Wśród władców niemieckich stosowano superekslibrisy z portretem (zazwyczaj wyciskane z klocka drzeworytniczego lub z plakiety mosiężnej), zaś na oprawach radełkowych ksiąg m.in. mieszczan – superekslibrisy napisowe (często w formie sygli imienia i nazwiska oraz datą oprawienia księgi). We Francji, na oprawach ''à semé''  centralnemu herbowi nierzadko towarzyszy zmultiplikowany monogram, godło herbowe lub/oraz motyw emblematyczny (zob. ''impresa''). 

	W superekslibrisach XVII-XVIII w. obserwuje się dalszą ewolucję form kartuszy herbowych – od małżowinowo-chrząstkowych przez fantazyjne rocaille, do klasycystycznych. Antykizujące wieńce laurowe niemal całkowicie wyparły splecione gałązki palmowe bądź oliwne (we Francji także tzw. koronka Luwru). Oprócz herbów wkomponowanych w profuzję dekoracji okładzin, modne stały się wówczas herby jako jedyny element dekoracyjny na okładzinie. Niekiedy monogram lub/i herb bibliofila ukazywano wyłącznie na grzbiecie – w polach kompartymentów. Między 3 ćw. XVII a 3 ćw. XVIII w. sporą popularność zyskały superekslibrisy z →monogramem o kaligraficznym kroju, ukazywane samodzielnie lub z gałązkami palmowymi i koroną. Okazałe formy, zgodne ze stylem epoki, przyjmowały superekslibrisy haftowane i złotnicze. 

	Tradycja superekslibrisów monogramowych przeniknęła głęboko w XIX w., gdy pod wpływem romantyzmu, a później historyzmu nadawano im m.in. neomanierystyczne lub neobarokowe formy. Równocześnie ogromną popularność, tak w kręgach arystokratycznych, jak mieszczańskich, zyskały superekslibrisy inicjałowe wyciskane z czcionek introligatorskich (często o gotyckim kroju liter), a w zależności od pozycji społecznej właściciela książki – pod koroną rangową lub bez dodatkowych elementów. Rozmaite, historyzujące formy przyjmowały też herby (często z dewizą bibliofila na wstędze), najczęściej ukazywane na okładzinie, rzadziej na grzbiecie. W XX w. nastąpił wyraźny regres w praktyce oznaczania ksiąg w ten sposób, zastąpionej powszechnym stosowaniem ekslibrisu. W bieżącym stuleciu ów szlachetny zwyczaj bibliofilski niemal całkowicie zamarł, podtrzymywany głównie w bibliotekach instytucjonalnych. 

==Zobacz też==

[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
[[Ekslibris]] <br>
[[Herb]] <br>
[[Impresa]] <br>
[[Monogram]] <br>
[[Napis]] <br>
[[Portret]] <br>
[[À semé dekoracja]] <br>
[[Wieniec]] <br>

==Grafika==

<gallery>

Plik:Superekslibris, Oprawa złotnicza księgi liturgicznej z wizerunkami i herbami jej fundatorów, Niemcy, XIV w., repr. wg Fritz 1982.jpg | Oprawa złotnicza księgi liturgicznej z wizerunkami i herbami jej fundatorów, Niemcy, XIV w., repr. wg Fritz 1982

Plik:Superekslibris, Superekslibris herbowy na oprawie nacinanej, Niemcy, l. 70. XV w., repr. wg Wertvolle Handschriften, Wiesbaden 1987.jpg | Superekslibris herbowy na oprawie nacinanej, Niemcy, l. 70. XV w., repr. wg ''Wertvolle Handschriften'', Wiesbaden 1987

Plik:Superekslibris, Zwielokrotnione wyciski z superekslibrisem Piotra Świętopełka z Zambrzecza na gotyckiej oprawie krakowskiej, 1481, BJ Kraków, fot. A. Wagner.jpg | Zwielokrotnione wyciski z superekslibrisem Piotra Świętopełka z Zambrzecza na gotyckiej oprawie krakowskiej, 1481, BJ Kraków, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa.jpg | Superekslibris zapięciowy na oprawie późnogotyckiej, ok. 1500, Książnica Kopernikańska, Toruń, fot. T. Dorawa

Plik:Superekslibris, Superekslibris herbowy (malowany) Maksymiliana Sforzy, Mediolan, pocz. XVI w., repr. wg Bologna 1998.jpg | Superekslibris herbowy (malowany) Maksymiliana Sforzy, Mediolan, pocz. XVI w., repr. wg Bologna 1998

Plik:Superekslibris napisowy 5.jpg | Superekslibris napisowy króla Zygmunta Augusta, 1563, BJ, Kraków, fot. BJ Kraków 
Plik:Superekslibris Augusta elektora, 1560, fot. wg . Гребенюк 2010.tif.jpg | Superekslibris herbowy Augusta, elektora saskiego, 1560, fot. wg: Гребенюк 2010

Plik:Superekslibris napisowy 3.jpg | Superekslibris napisowy Jeana Groliera, przed 1565, BUMK, Toruń, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris napisowy 2.jpg | Superekslibris herbowy - plakietowy, oraz superekslibris napisowy, Księstwo Pruskie, 2 poł. XVI w. 

Plik:Supereksl. herbowy i grzbietowy monogr., Jacques.Auguste de Thou, kon. XVI w., Sothebys New York, November 1 1995.jpg | Superekslibris herbowy  (na górnej okładzinie) oraz zwielokrotnione superekslibrisy monogramowe (na grzbiecie) Jacquesa-Auguste de Thou, kon. XVI w., fot. wg: Sotheby's New York [katalog aukcji] November 1 1995

Plik:Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner.jpg | Superekslibris barokowy, z inicjałami ujętymi przez gałązki palmowe, BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris introligatorski 1.jpg | Superekslibris herbowy, tzw. introligatorski, Francja, ok. poł. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris 15.jpg | Podwójny superekslibris późnobarokowy w dwóch wariantach wielkościowych, biblioteka Heinricha von Bünau, Saksonia, przed 1762, BPP, Paryż, fot. A. Wagner 

Plik:Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg Jurkowlaniec 2005.tif.jpg | Superekslibris bpa Andrzeja Stanisława Załuskiego, ok. 1740, Bm, Nancy, fot. wg: Jurkowlaniec 2005

Plik:Superekslibris Antoine de Sartine hrabiego Alby, 1772, Sothbey.s New York June 14 1990.jpg | Superekslibris herbowy Antoine de Sartine hrabiego Alby, na oprawie koronkowej, Francja, 1772, Sotheby's New York [katalog aukcji] June 14 1990

Plik:Superekslibris napisowy 7.jpg | Superekslibris napisowy, kon. XVIII w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris 19.jpg | Superekslibris monogramowy o kompozycji klasycystycznej, Fryderyk August I, kon. XVIII-pocz. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris 17.jpg | Superekslibris monogramowy wygrawerowany na srebrnym okuciu w formie tarczy herbowej, 1 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner  

Plik:Superekslibris S. K. Potockiego lub innego oraz supereksl. zapięciowy Potockich, XIX w. BN POLONA.jpg | Superekslibris monogramowy Stanisława Kostki Potockiego oraz superekslibris zapięciowy Potockich, przed 1821 r., BN, Warszawa, fot. wg: www.polona.pl 

Plik:Superekslibris monogramowy NN, Wincenty Kisiel, po 1842, MNK, Kraków, fot. domena publiczna.jpg | Superekslibris monogramowy niezidentyfikowanego bibliofila, Wincenty Kisiel, po 1842, MNK, Kraków, fot. domena publiczna

Plik:Superekslibris 21.jpg | Superekslibris inicjałowy o formach neogotyckich, XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris inicjałowy o skromnej formie na oprawach historyzujących, Gabriel Ogiński, ok. poł. XIX w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner.jpg | Superekslibris inicjałowy o skromnej formie na oprawach historyzujących, Gabriel Ogiński, przed 1840, BPP, Paryż, fot. A. Wagner

Plik:Superekslibris 9.jpg | Superekslibris monogramowy na grzbiecie, 2 poł. XIX w., BPP, Paryż, fot. A. Wagner


</gallery>

==Przypisy==

# Olivier, Hermal 1924-1938 (t. 1-30); 
# Bouland 1925; 
# Piekarski 1929; 
# Goldschmidt 1967, t. 2, tabl. LXXIV-XXXIX, CX i in.; 
# Lifka 1980;  
# Kisarauskas 1984; 
# Sipayłło 1988; 
# Cubrzyńska-Leonarczyk 2001; 
# Rulka 2003; 
# Jankovič 2004; 
# Łysiak 2004, t. 2, s. 367-373; 
# Korolev 2009, s. 171-196; 
# Płaszczyńska-Herman 2015, s. 167-189; 
# Wagner 2016; 
# Adler 2019, s. 34-47.

----
Autor: '''A.W.'''