Tekst źródłowy strony Ikonografia opraw

==Ikonografia opraw==

(ang. the iconography of bindings; fr. iconographie de la reliure)

Motywy opraw książkowych, ujmowanych całościowo (okładziny lub jedna z okładzin z grzbietem) lub fragmentarycznie (grzbiet, krawędzie okładzin i zapięcia wyłaniające się zza rozwartych kart), są naturalnymi elementami przedstawień woluminów we wszelkich dziedzinach sztuk plastycznych. 

Z perspektywy badań tegumentologicznych największą wartość poznawczą mają wizerunki rzeźbiarskie i malarskie (zwłaszcza tablicowe i książkowe). Pierwsze z nich ukazują księgi trójwymiarowo i nierzadko w kolorze (np. figury świętych z książkowym atrybutem, nagrobki i epitafia, pomniki). Dzieła malarskie, szczególnie z ery średniowiecza i renesansu, odznaczają się zaś drobiazgowością w odwzorowaniu struktury i dekoracji opraw, jak typ dzieła (np. sakwowa, płaszczowa, złotnicza), materiał obleczenia, okucia i zapięcia, ornamenty i herby na okładzinach, złocenia i cyzelowania obcięć kart. W kręgu bizantyńskim i łacińskim oprawne księgi, symbolizujące m.in. Mądrość Bożą lub Słowo Boże, widnieją jako atrybut w wizerunkach Maiestas Domini, Chrystusa Pantokratora, apostołów (w tym zwłaszcza ewangelistów), Ojców Kościoła i licznych świętych. Znajdują się też w scenach biblijnych, jak Zwiastowanie, Nauczanie w świątyni, Modlitwa w Ogrójcu i in. Od wczesnego średniowiecza są stałym elementem wizerunków autorów ksiąg (ewangelistów, Ojców Kościoła, pisarzy zakonnych i świeckich, w tym literatów) lub scen dedykowania księgi świętej postaci (np. Matce Bożej, patronowi klasztoru), umieszczanych na początku tekstu. Widnieją też w scenach wręczania woluminu przez autora/wykonawcę księgi możnemu zleceniodawcy lub zleceniodawczyni. 

W renesansowych Włoszech (XV w.), a później na zachodzie Europy (XVI w.), do repertuaru tradycyjnych – w zdecydowanej większości religijnych – przedstawień z motywem pojedynczej księgi lub większej liczby oprawnych woluminów (np. wizerunki św. Hieronima w pracowni) doszły portrety papieży, władców i ich żon, humanistów oraz innych reprezentantów elit (np. liczne portrety Erazma z Rotterdamu, portret Benedykta z Koźmina). 

Oprawne księgi widnieją też w niezliczonych portretach (lub para-portretach, jak słynny ''Bibliotekarz'' Giuseppe Arcimboldiego) z kolejnych epok, aż po XX w. W zależności od m.in. artystycznych konwencji epoki oraz indywidualnej koncepcji artysty i portretowanego, dzieła te odznaczają się bardziej lub mniej dokładnym oddaniem wyglądu oprawy. Między XVI a XVIII w. wydatnie poszerzył się zakres tematów dzieł malarskich (oraz w innych dziedzinach plastyki), w których ukazywano oprawną księgę: np. martwe natury vanitas, tzw. martwe natury książkowe, przedstawienia emblematyczne i alegoryczne, sceny historyczne, dzieła trompe-l'oeil (zwłaszcza tzw. quodlibet). 

W sztuce XX w., szczególnie po II wojnie światowej, motyw oprawnej książki podejmowany jest coraz rzadziej. Wyjątkowy charakter artystyczny i dokumentacyjny ma zbiór malowanych reprodukcji opraw (na ogół poloników) autorstwa Dominika Witke-Jeżewskiego (wybór obiektów) i Władysława Sztolcmana (rysunki), tworzony od ok. 1909 r. pt. Kopje opraw do książek (z superekslibrisami) znajdujących się w bibliotekach warszawskich […] (w zbiorach MNW). W ostatnich dekadach nowatorskich ujęć książki dostarcza tzw. art book (np. Jarosław Kozłowski, ''Biblioteka'', 1995).

Wartość naukowa tego rodzaju przedstawień jest ogromna: są źródłem informacji o roli oprawnych ksiąg w kulturze religijnej i świeckiej, ewolucji ich form w poszczególnych epokach i krajach, rozpowszechnieniu i sposobach użytkowania różnych typów opraw, itp.

==Zobacz też==

[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
==Grafika==

<gallery>
Plik:Oprawa gotycka; detal rzeźby św. Jana Ewangelisty, Wrocław, 2 tercja XIV w., MNWr, foto. A. Wagner.JPG | Oprawa gotycka, detal rzeźby św. Jana Ewangelisty, Wrocław, 2 tercja XIV w., MNWr, fot. A. Wagner
Plik:Ołtarz gandawski.jpg | Luksusowa oprawa płaszczowa, detal Ołtarza Gandawskiego, Jan van Eyck, przed 1432, źródło: domena publiczna
Plik:Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal ołtarza św. Barbary, Wrocław, 1447, MNW, fot. A. Wagner.jpg | Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal ołtarza św. Barbary, Wrocław, 1447, MNW, fot. A. Wagner
Plik:Oprawa gotycka. Detal kompozycji ołtarza św. Bartłomieja, Mistrz Ołtarza św. Bartłomieja, Niemcy, 4 ćw. XV w., Alte Pinakothek, Monachium.JPG | Oprawa gotycka, detal kompozycji ołtarza św. Bartłomieja, Mistrz Ołtarza św. Bartłomieja, Niemcy, 4 ćw. XV w., Alte Pinakothek, Monachium, fot. A. Wagner
Plik:Sygn. obr. 1.jpg | Oprawy gotyckie różnego rodzaju, detal miniatury z wizerunkiem pisarza, XV w., źródło: domena publiczna
Plik:Sygn. obr. 2.jpg | Oprawy gotyckie różnego rodzaju, detal miniatury z wizerunkiem pisarza, XV w., źródło: domena publiczna
Plik:Stwosz.jpg | Oprawa gotycka, detal epitafium Kallimacha w kościele dominikanów w Krakowie, Wit Stwosz, ok. 1501, fot. A. Wagner 
Plik:Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal rzeźby śląskiej z pocz. XVI w., MNWr, fot. AW.jpg | Oprawa gotycka - tzw. sakwowa, detal rzeźby śląskiej, pocz. XVI w., MNWr, fot. A. Wagner
Plik:Ikonografia opraw, Biskup podczas nabożeństwa, Pontyf. Erazma Ciołka, Kraków 1506.1518, B Czart MNK POLONA.jpg | Oprawa mszału lub pontyfikału w scenie nabożeństwa odprawianego przez biskupa, miniatura w Pontyfikale Erazma Ciołka, Kraków 1506-1518, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Plik:DSC02492.JPG | Oprawa gotycka, detal Tryptyku ze Skórek, 1545 r., Muzeum Archidiecezjalne w Gnieźnie, fot. A. Wagner
Plik:Ren4.jpg | Oprawa renesansowa z superekslibrisem ks. Federico da Montefeltre, detal portretu ks. F. da Montefeltre z synem, Pedro Berruguete, ok. 1475, źródło: domena publiczna
Plik:Ren2.jpg | Oprawy różnego rodzaju, detal fresku ze św. Hieronimem, Domenico Ghirlandaio, Florencja, ok. 1480, źródło: domena publiczna
Plik:Ren3.jpg | Oprawa renesansowa kieszonkowego formatu, detal portretu dziewczyny, Agnolo Bronzino, ok. 1545, źródło: domena publiczna
Plik:Ren6.jpg | Oprawy różnego rodzaju, Bibliotekarz, Giuseppe Arcimboldo, 1566, źródło: domena publiczna
Plik:Bar1.jpg | Oprawy barokowe z superekslibrisami | detal obrazu pt. Jean-Baptiste Colbert prezentuje Ludwikowi XIV członków Akademii Sztuk, Henri Testelin,1667, źródło: domena publiczna
Plik:Bar2.jpg | Oprawy pergaminowe, Martwa natura vanitas, malarz lejdejski, Alte Pinakothek, Monachium, źródło: domena publiczna 
Plik:Bar4.jpg | Oprawy pergaminowe, Biblioteka, Giuseppe Maria Crespi, ok. 1725, źródło: domena publiczna
Plik:Ikonografia opraw, rys. w Pisma i rysunki J. K. Lavatera, 1783, BCzartMNK, POLONA2.jpg |Oprawy książek jako detal kompozycji portretowej w zbiorze pism i rysunków J. K. Lavatera, 1783, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl 
Plik:Ikonografia opraw, Projekt s. tyt. do Kopje opraw do książek..., D. Witke Jeżewski, Władysław Sztolcman, po 1909 r. fot. cyfrowe.mnw.jpg | Projekt strony tytułowej do albumu pt. ''Kopje opraw do książek (z superekslibrisami) znajdujących się w bibliotekach warszawskich'', Dominik Witke-Jeżewski, Władysław Sztolcman, po 1909 r., MNW, Warszawa, fot.: www.cyfrowe.mnw.pl


</gallery>

==Przypisy==

# Glauning 1926, s. 149-150.
# Majkowski 1932. 
# Alker L. i H. 1966. 
# Guze 1977, s. 221-238. 
# Białostocki 1988, s. 42-63. 
# Wyczański 1991, s. 163-171; 
# Dupuigrenet Desroussilles 1995, s. 105-118; 
# Neumüllers-Klauser, Oppitz 1995, s. 77-92; 
# Tümpel 1995, 86-87, s. 191-217; 
# von Rabenau 1996, s. 267-270; 
# Gusso 2001, s. 138-165; 
# Tondel 2001, s. 241-251; 
# Gruchała 2002, s. 157-161; 
# Storm van Leeuwen 2004, s. 30-52; 
# Mikocka-Rachubowa 2011, s. 219-241; 
# Tomaszewski 2017. 
----
Autor: '''A.W.'''