Tekst źródłowy strony Złotnicze oprawy

==Złotnicze oprawy==
(ang. treasure/jewelled bindings; niem. Prachteinband)

Pojęcie dotyczące opraw, które w dominującym stopniu wykonano ze złotniczych kruszców (m.in. złoto, srebro, mosiądz złocony) i z użyciem złotniczych technik dekoracji (m.in. grawerowania, repusowania, filigranu, emalii). Nie obejmuje ono luksusowych, w tym zwłaszcza tekstylnych opraw, których elementy złotnicze ograniczone są do narożnych i centralnych okuć oraz zapięć. Ze względu na kosztowność materiałów (oprócz szlachetnego kruszcu również kamienie szlachetne, kość słoniowa itp.) jak i techniki złotniczej oprawy tego typu przeznaczone są do ksiąg szczególnie dostojnych i uroczystych. Toteż od późnego antyku do współczesności ich wykonawstwo związane jest głównie z dziełami religijnymi, zwłaszcza liturgicznymi i modlitewnymi. W oprawach średniowiecznych liturgicznych ksiąg szlachetne kruszce i drogocenne kamienie były nośnikiem treści symbolicznych, wyrażały najwyższą cześć dla Słowa Bożego, a ponadto miały swym blaskiem potęgować oddziaływanie na wiernych. Stanowiły fundacje i donacje najwyższych hierarchów państwowych i kościelnych dla katedr i klasztorów. Pod względem materiałowo-technicznym dominowały dzieła wykonane z blach, którymi okuwano deski okładzin lub ich obleczenia z tkaniny. Do ich zdobienia używano rozmaitych technik i kosztownych materiałów, począwszy od kameryzowania (typowego dla opraw karolińskich i ottońskich), przez umieszczanie w zwierciadle plakiety z płaskorzeźbionej kości słoniowej (zazwyczaj pochodzącej z Bizancjum), różne odmiany emaliowania, filigran oraz repusowanie (np. Ewangeliarza Anastazji oprawa). Splendor takich dekoracji takich ograniczał się do górnej okładziny, dolna najczęściej była znacznie skromniejsza (np. ażurowa i grawerowana blacha) lub pozbawiona złotniczych elementów. Ze względu na wartość materialną i symboliczną, woluminy w takich oprawach często umieszczano w futerałach lub kasetach przechowywanych w skarbcach kościelnych. W epoce romańskiej i wczesnogotyckiej wyróżniająca się grupą z. o. stały się limozyjskie oprawy o bogatej, emaliowanej dekoracji. Na tle wcześniejszych dzieł gotyckie z. o. (XIII-pocz. XVI w.) najczęściej są skromniej ozdobione kameryzacją, nierzadko też zamiast blach ze złoconego srebra używano blach mosiężnych. Wraz z rozwojem technologii złotniczej pojawiały się jednak dzieła o wyrafinowanej kompozycji z plastycznymi elementami architektonicznymi i figuralnymi. Na gruncie włoskim XV-XVI w. ewolucja formalno-techniczna w z. o. ujawniała się m.in. rozbudowanymi kompozycjami renesansowymi i stosowaniem niellowania. Generalnie jednak w epoce renesansu z. o. stawały się coraz rzadsze, na co decydujący wpływ miała reformacja. Formułę okuwania okładzin blachami chętnie zastępowano złotniczymi, odlewanymi i cyzelowanymi aplikacjami (np. jako postaci w scenie Ukrzyżowania) i okazałymi okuciami. Wyjątkiem w skali europejskiej pozostaje Srebrna Biblioteka ks. Albrechta Pruskiego o jego małżonki, składająca się z 20 opraw w całości pokrytych srebrnymi blachami o bogatej dekoracji w różnych technikach. Do najwykwintniejszych z. o. z dekoracją manierystyczną należy dzieło Antoniusa Eisenhoita z kon. lat 80 XVI w. Typowymi dla ówczesnej kultury Kunst- und Wunderkammern są z. o. w formie płytek różnobarwnych kamieni pół- i szlachetnych w złoconym obramieniu, jak również niewielkie oprawy modlitewników z bogatą dekoracją emaliowaną i niellowaną. Rozkwit z. o. przypadł na XVII i XVIII w., czemu sprzyjały m.in. kontrreformacyjne, hojne fundacje na rzecz kościoła katolickiego. Odtąd z. o. ksiąg liturgicznych i modlitewnych otrzymywały bujne formy barokowe, opracowywane m.in. w ażurowych, repusowanych i cyzelowanych blachach. Szczególną popularnością w 2 poł. XVII i pocz. XVIII w. cieszyła się dekoracja filigranowa. Była ona typowa również dla najkosztowniejszych ksiąg liturgicznych obrządku wschodniego, zazwyczaj wykonanych ze złotych, srebrnych lub miedzianych blach z grawerowaną, emaliowaną i kameryzowaną dekoracją. Na epokę oświecenia przypada ograniczenie produkcji z. o. ksiąg kościelnych, spotęgowane w 2 poł. XIX w. i pocz. XX w. rozpowszechnieniem się efektownych, bogato złoconych →wydawniczych opraw druków liturgicznych. Nieliczne z. o. o historyzującej formie były wówczas coraz częściej produkowane metodami przemysłowymi. Współcześnie z. o. ksiąg religijnych oraz świeckich spotyka się rzadko.

==Zobacz też==

[[Indeks alfabetyczny ]] <br>
[[Cyzelowana dekoracja]] <br>
[[Emaliowana dekoracja]] <br>
[[Ewangeliarza Anastazji oprawa]] <br>
[[Filigranowa dekoracja]] <br>
[[Grawerowana dekoracja]] <br>
[[Kameryzowanie]] <br>
[[Limozyjskie oprawy]] <br>
[[Liturgicznych ksiąg oprawy]] <br>
[[Luksusowe oprawy]] <br> 
[[Modlitewników oprawy]] <br>
[[Niellowana dekoracja]] <br>
[[Odlewana dekoracja]] <br>
[[Repusowana dekoracja]] <br>
[[Srebrna Biblioteka]] <br>
[[Tekstylne oprawy]] <br>
==Grafika==

<gallery>


Plik:Kameryzowani, Kameryzowana oprawa Codex Aureus z St. Emmeram, 870, Monachium, BStB, wg Ganz 2015.jpg | Złotnicza oprawa Codex Aureus z St. Emmeram, 870 r., Monachium, BStB, fot. wg: Ganz 2015

Plik:Złotnicze oprawy, lekki plik.jpg | Złotnicza oprawa Biblii, Francja, 1 poł XIII w., BCzart, MNK, Kraków, fot. wg: www.polona.pl
Plik:Grawerowana dekoracja na złotniczej oprawie ewangelistarza, Niemcy, 1489 r., fot. wg. einbaende.digitale-sammlungen.de ....jpg | Złotnicza oprawa ewangelistarza, Niemcy, 1489 r., fot. wg: einbaende.digitale-sammlungen.de
Plik:Złotnicze oprawy, Oprawa tzw. Ewangeliarza Koronacyjnego, Hans von Reutlingen, Akwizgran, 1500 r., źródło. domena publiczna.jpg | Złotnicza oprawa tzw. Ewangeliarza Koronacyjnego, Hans von Reutlingen, Akwizgran, 1500 r., źródło: domena publiczna
Plik:Złotnicze oprawy, Oprawa Brewirza, tzw. Brewiarza Grimanich, Wenecja, pocz. XVI w., Bibl. Nazionale Marciana, fot. wg Bologna 1998.jpg | Złotnicza oprawa brewiarza (tzw. Brewiarza Grimanich), Wenecja, pocz. XVI w., Bibl. Nazionale Marciana, fot. wg: Bologna 1998

Plik:Maureskowo-wstęgowa dekor..jpg | Złotnicza oprawa z tzw. Srebrnej Biblioteki ks. Albrechta Pruskiego i Anny Marii, Królewiec, poł. XVI w., BUMK, Toruń, fot. A. Skowroński

Plik:Złotnicze oprawy, Oprawa tzw. modlitewnika Albrechta V, ks. Bawarii, Hans. Lencker, Norymberga 1574.jpg | Złotnicza oprawa tzw. modlitewnika Albrechta V - ks. Bawarii, Hans Lencker, Norymberga 1574, fot. wg: einbaende.digitale-sammlungen.de
Plik:Złotnicze oprawy, Oprawa Mszału kolońskiego, A. Eisenhoit, Niemcy, kon. lat 80. XVI w., fot. wg. Stiegmann 2003.jpg | Złotnicza oprawa tzw. Mszału Kolońskiego, Antonius Eisenhoit, Niemcy, koniec lat 80. XVI w., fot. wg: Stiegmann 2003
Plik:Złotnicza opr., Augsburg, Johann A. Thelott, między 1721 a 1734, Sothebys New York, November 1 1995, 2.jpg | Złotnicza oprawa, Augsburg, Johann A. Thelott, między 1721 a 1734 r., repr. wg: Sotheby's New York, November 1, 1995
Plik:Złotnicze oprawy, Oprawa mszału, ok. 1720.1740, Kraków, Kościół Mariacki, fot. wg Samek 1990.jpg | Złotnicza oprawa mszału, ok. 1720-1740, Kraków, Kościół Mariacki, fot. wg Samek 1990

</gallery>

==Przypisy==

# Loubier 1926, s. 23-54; 
# Schreiber 1948, szp. 1378-1380; 
# Semkowicz 1951, s. 124-127, 131-134; 
# Colombo 1952, s. 24-32; 
# Steenbock 1965; 
# EWOK 1971, szp. 1713-1714; 
# Lewicka-Kamińska 1972, tabl. XII; 
# Ogonowska 1993, il. 39, 62-63, 67; 
# Tondel 1994; 
# Krzemiński, Tuchołka-Włodarska 1996; 
# Bologna 1998, s. 14-15, 23, 96 i in.; 
# Stiegmann 2003; 
# Ganz 2015; 
# Jaroszewicz-Pieresławcew 2016, s. 245-246; 
# Tondel, Wagner 2019. 

----
Autor: '''A.W.'''