Oprawa książki

Oprawa jako proces

(oprawianie) (ang. binding, forwarding; niem. Einbinden; fr. reliure, wł. legatura)

Pod pojęciem oprawianie należy rozumieć nie tylko wykonanie okładki, lecz całego wyrobu, w którym okładka stanowi tylko jeden z elementów oprawy.

Oprawianie rozpoczyna się od przygotowania składek (rozcinanie, falcowanie, prasowanie) przez kompletowanie, łączenie składek w blok, obróbkę grzbietu i krawędzi a wreszcie wykonanie okładki i i jej ozdobienie; kończy się na uzyskaniu produktu finalnego, tj. książki w formie kodeksu.

Oprawa jako element kodeksu

(ang. bookcover/book cover, cover, binding, niem. Bucheinband, wł. coperta)

Oprawa książki (okładka) – element kodeksu pełniący rolę ochronną względem bloku, ale także niejednokrotnie ozdobną. Na oprawę bloku książki w formie kodeksu składają się elementy okładek (przedniej i tylnej) oraz grzbietu. W przypadku starych druków zwyczajowo mówi się o oprawie książki i obu okładzinach a nie okładkach.

Budowa oprawy/okładki

Na budowę oprawy składają się okładziny i grzbiet oprawy. Na okładziny składają się okładzinówki (zob. okładzinówka)i oklejający je materiał. Od strony wewnętrznej (bloku) jest to wyklejka, a od strony zewnętrznej obleczenie. Grzbiet oprawy tworzy najczęściej wyłącznie materiał obleczeniowy (zob. grzbiet zwarty), w oprawach z wolnym grzbietem (zob. grzbiet wolny) jest to ponadto grzbietówka (zob. grzbietówka).

Rodzaje opraw/okładek

Według konstrukcji oprawy dzielą się na:

• o. nieorganiczne,
• o. półorganiczne,
• o. organiczne.

Ze względu na rodzaj okładzin wyróżnia się:

• Oprawy miękkie
• Oprawy półtwarde (półsztywne)
• Oprawy twarde (sztywne)

Według rodzaju obleczenia oprawy dzielą się na:

• o. w pełną skórę ( w tym oprawy sakwowe i płaszczowe),
• o. w półskórek ( w tym oprawy mnisze),
• o. pergaminowe,
• o. półpergaminowe,
• o. w pełną tkaninę (w tym płótno),
• o. w półpłótno,
• o. w cały papier (w tym oprawy tymczasowe)
• inne (gł. z tworzyw sztucznych).

Ze względu na →zdobnictwo opraw wyróżnia się:

• o. nacinaną (ledersznyt)
• o. tłoczoną (wyciskaną)
• o. mozaikową
• o. marmoryzowaną
• o. malowaną
• o. haftowaną
• o. złotniczą
• o. płaskorzeźbioną
• o. reliefową i in.

Historia

Wraz z wyłonieniem się u schyłku starożytności nowej formy książki, tj kodeksu pojawiło się zagadnienie jego oprawy. Najdawniejsze kodeksy nie zachowały się do naszych czasów, zatem wiedza na temat ich opraw ma charakter hipotetyczny. Rzymianie najprawdopodobniej oprawiali pergaminowe rękopisy w ochronne deseczki. Innym sposobem mogło być zszywanie bloków w prosty sposób i zawijanie ich w pergaminową obwolutę. Dopiero najstarsze zachowane kodeksy z III i IV w.n.e., znalezione na terenie Egiptu i Grecji, dają pojęcie o sposobie oprawiania. Prawie wszystkie bloki tych kodeksów były papirusowe, a chronione były drewnianymi okladkami. Przez deseczki przechodziły rzemienie lub sznurki które łączyły blok z okładkami. Zazwyczaj deseczki zdobiono nieskomplikowanym ornamentem, aczkolwiek znane są przykłady opraw koptyjskich z VI - VIII w. bogato zdobionych techniką nacinania i wycinania skóry. Można przypuszczać, że tak mistrzowskie zdobienia poprzedzał długi okres rozwoju sztuki introligatorskiej.

W okresie średniowiecza okładkę stanowiły zazwyczaj drewniane okładziny, często wtórnie wykorzystane w tym celu, obleczone skórą. Później sporządzano specjalnie do każdej książki odpowiednie deszczułki. Duże i ciężkie książki obleczone skórą zabezpieczano przed zniszczeniem metalowymi okuciami, często z guzami i zapięciami. Obok opraw będących wynikiem rzemiosła introligatorskiego popularne były w tym okresie oprawy klejnotowe, wykonane z metali i kamieni szlachetnych, będących efektem pracy złotników. W Europie używano na okładziny drewna bukowego, dębowego, jesionowego. Arabowie jako materiału okładzin używali głównie drewna cedrowego, figowego, przy czym w krajach arabskich bardziej popularne były oprawy kopertowe, bogato zdobione maureską i arabeską, których materiałem okładzin była tektura. Introligatorstwo europejskie przejęło z opraw arabskich i bizantyńskich zastępowanie desek tekturą i makulaturą, sposoby wyprawiania skór, ornamenty, schematy i techniki zdobnicze. W okresie średniowiecza popularne były oprawy nacinane tzw. ledersznyt, najstarsze tą techniką zdobione kodeksy pochodzą z VII w. n.e., jednak najbardziej popularna była w XIV i XV w. Przed rokiem 1137 r., w północnej Francji wynaleziono sposób wyciskania ozdób i deseni przy pomocy tłoków. Popularne też były oprawy specyficzne: sakwowe, płaszczowe i mnisze. Okładziny drewniane w powszechnym użyciu utrzymały się aż do połowy XVI w., a w dużych formatach stosowane były do końca XVII w. Deski są najwcześniejszym i najdłużej używanym materiałem okładzin, jednak już w okresie późnego średniowiecza wprowadzono okładziny składające się z kilku warstw makulatury, tzw. kompaturki (kompatywki).

W okresie renesansu zmienił się format książek, stały się one znacznie mniejsze. Do nielicznych innowacji należy wprowadzenie tektur, jako materiału okładzinówek i co z tym związane pojawienie się wiązań. W wyraźny sposób przyczynił się do tego warsztat introligatorski Aldusa Manutiusa. W Polsce, za datę wprowadzenia tektur jako materiału okładzinówek, przyjęto 1550 r. W okresie tym znacznie zmieniło się zdobnictwo okładek, co było związane z upowszechnieniem nowych narzędzi - radełka i plakiety. W XVI/XVII w. wprowadzony został we Francji styl à la fanfare pokrywający w sposób zharmonizowany całą powierzchnię okładki. W 1. poł. XVII w. powstała nowa technika zdobnicza fers pointillés. Ok. 1620 r. pojawił się charakterystyczny dla książek barokowych motyw wachlarza. Książka barokowa odznacza się ponownie dużym formatem i przeładowanym zdobnictwem oprawy. w XVII w. pojawia się także technika mozaiki i wykształca się motyw koronki. Wymienione wyżej techniki i motywy zdobnicze trwały przez cały wiek XVIII. Jednocześnie reakcją na przepych barokowej oprawy były stosowane w 2. poł. XVII w. tzw. oprawy jensenistyczne o skromnym zdobnictwie, których walor estetyczny stanowiła piękna skóra obleczeniowa. W okresie oświecenia punkt ciężkości estetyki książki przesunął się ze zdobnictwa do roli informacyjnej. Artyzmu upatrywano w czytelności, prostocie i harmonii. Charakterystyczne jest przeniesienie zdobnictwa z okładek na grzbiety książek.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Obleczenie
Okładzina
Materiały obleczeniowe opraw

Przypisy

1. Bieńkowska B., Chamerska H., Zarys dziejów książki, Warszawa 1987, s. 84-85, 157-167, 191, 250-251.
2. Cockerell D., Bookbinding and the Care of Books,London 1911.
3. Dahl S., Dzieje książki, Wrocław 1965, s. 32, 257, 302-304.
4. Diehl, Bookbinding. Its background and technique, New York 2014.
5. Dubowik H., Dzieje książki i bibliotek w zarysie, Warszawa 1982, s. 21.
6. Dunin J., Wstęp do edytorstwa, Łódź 2003, s. 18.
7. Encyklopedia Wiedzy o Książce. Praca zbiorowa. Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, szp. 1683-1718.
8. Grycz J., Gryczowa A., Historia książki i bibliotek w zarysie, Warszawa 1959, s. 103-106, 117-118.
9. Johnson A.W., The Thames and Hudson Manual of bookbinding, New York, 1981.
10. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s.259-261.
11. Meleczyńska K., Historia książki i jej funkcji społecznej. Wrocław 1987, s. 22-26, 46, 58-59, 68-70, 110, 153.
12. Middleton B.C., The restoration of leather bindings, Chicago 1984.
13. Middleton B.C., A History of English Craft Bookbinding Technique, London 1978.
14. Mozdżonek P., Introligatorstwo przemysłowe. Pojęcia ogólne. "Wydawca" 2002, nr 2, s. 41-42, 51.
15. Rhein A. Das Buchbinderei. Halle 1954.
16. Semkowicz W., Paleografia łacińska, Kraków 2002, s.116.
17. Szwejkowska H. książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny, Wrocław 1980, s. 279-285, 297.
18. Świderkówna A., Nowicka M., książka się rozwija, Wrocław 1970, s. 218.

---

Autor: M.P.B.