Chorałowych ksiąg oprawy
Spis treści
Chorałowych ksiąg oprawy
(ang. choirbooks bindings)
typowe dla średniowiecza aż po oraz XVI-XVII w. oprawy antyfonarzy i graduałów, odznaczających się dużymi rozmiarami (sięgającymi ok. 1 m. wys.) i ciężarem (nierzadko kilkadziesiąt kilogramów). Specyfika funkcji wielkoformatowych ksiąg chorałowych pociągała za sobą konieczność specjalnego – wzmocnionego – sposobu szycia bloku i wzmocnienia struktury oprawy wraz z solidnymi zapięciami i okuciami. Z tych względów c.k.o. wykonywano z desek najczęściej dębowych lub bukowych o sporej grubości (ok. 1-3 cm) i ciężarze, pozwalającym – zwłaszcza po zapięciu woluminu – na „sprasowanie” wielkich kart pergaminu bądź papieru. Takie okładziny oblekano przeważnie grubą skórą, wytrzymałą na silne naprężenia zwłaszcza w przegubach grzbietu. Okucia niemal zawsze mają pokaźne rozmiary i grubość; wykonywano je z brązu, mosiądzu lub z żelaza, najczęściej stosując techniki odlewu, kucia, wycinania ażurów, rytowania, a rzadziej inne techniki, jak emaliowanie. Przeważnie mają one wydatne guzy, pełniące funkcje ochronne i dekoracyjne. Zapięcia najczęściej składają się z grubych, skórzanych pasków i metalowych zaczepów o wytrzymałej budowie. Najczęściej zachodzą na ok. połowę szerokości górnej okładziny (co ułatwia ściśnięcie woluminu i redukcję naprężenia okładziny) i są mocowane na bolcach. Oprócz tego spotyka się metalowe ramki i stabilizatory oraz nóżki ochronne, przydatne podczas umieszczania ksiąg na pulpitach. Dekoracja obleczeń zasadniczo nie odbiega pod względem technicznym i formalno-stylowym od dekoracji mniejszych opraw. Jednakże z racji obszerności powierzchni okładzin zazwyczaj radykalnie powiększano pola zwierciadeł lub zwielokrotniano ramy ornamentalne, w czym wykorzystywano analogiczne narzędzia zdobnicze (tłoki, radełka) jak w mniejszych oprawach. Na oprawach XV-XVII w., fundowanych przez hierarchów kościelnych, chętnie ukazywano ich superekslibrisy herbowe lub/i napisowe. Narażenie struktury bloku oraz oprawy (zwłaszcza w partii grzbietowej) na naprężenia i uszkodzenia powodowały, że koniczne były ich częste reparacje lub całkowite przeoprawienia. Częstą praktyką było wówczas pozostawianie pierwotnych okuć i zapięć, tworzących dysonans stylowy z późniejszą dekoracją okładzin. Znane jest również ukazywanie superekslibrisu osoby finansującej jedynie przeoprawienie, a nie fundatora księgi. Okoliczności te zmuszają do ostrożnego datowania całych opraw i ich poszczególnych elementów.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Liturgicznych ksiąg oprawy
Grafika
Oprawa psałterza, Polska, 2 poł. XV w., BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa graduału króla Jana Olbrachta dla katedry krakowskiej, 1506, Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej, fot. AKKK
Oprawa graduału z fundacji bpa Erazma Ciołka dla katedry płockiej, 1515, Muzeum Diecezjalne w Płocku, fot. A. Wagner
Oprawa graduału, Kraków, ok. 1525 r., BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa graduału, Kraków, 1528, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa graduału z fundacji abpa Macieja Drzewickiego dla katedry gnieźnieńskiej, ok. 1536; Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, fot. A. Wagner
Oprawa antyfonarza, XVI w., repr. wg: Kopera, Lepszy 1926, il. 36
Oprawa graduału, około 1390 (oprawa 1569), BN Warszawa, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa graduału, 1598, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa antyfonarza z XIV w. (oprawa: XVI w.), repr. wg: Kopera, Lepszy 1926, il. 40
Oprawa graduału, Polska, przed 1610, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa graduału, prawdopodobnie Leżajsk, ok. 1612, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa graduału z 1644 r. (oprawa: XVII w.), repr. wg: Kopera, Lepszy 1926, il.84
Oprawa psałterza, Polska, po 1661 r., BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa antyfonarza z klasztoru Bernardynów w Krystynopolu, 1669, BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Oprawa antyfonarza z 1743 r. (oprawa: XVIII w.), repr. wg: Kopera, Lepszy 1926, il. 90
Oprawa antyfonarza, Polska 1774 (z wcześniejszymi okuciami), BCzart, MNK, fot. wg: www.polona.pl
Przypisy
- Sas Zubrzycki 1924, s. 36-37;
- Kopera, Lepszy 1926, s. 30, 37, 43-4 i in.;
- Miodońska 1979, s. 9-10, 17, 115;
- Wagner 2016, s. 315-316;
- Wagner 2016 III, s. 95-97
- Jutrzenka-Supryn 2019, s. 160-170;
- Wagner 2019 (a,b), s. 149-159, 176-180.
Autor: A.W.
