Wyklejka
Spis treści
Wyklejka
(podlepka, lustro) (ang. pastedown, endpaper, fr. gardez, niem. Vorsatz)
Papierowa (często z papieru dekoracyjnego) lub pergaminowa karta, bądź tkanina przyklejona do wewnętrznej strony okładziny. Wyklejka bywa nazywana „lustrem” wówczas, gdy stanowi odrębny od karty ochronnej użytek. Wyklejka spełnia kilka funkcji:
- estetyczną - ukrywa krawędzie podwinięć obleczenia i elementy zawieszenia książki;
- konstrukcyjną – jest jednym z elementów zawieszenia bloku w oprawie;
- ochronną - izoluje blok książki od elementów oprawy (okładziny, podwinięć obleczenia, przyklejonych do okładziny końcówek zwięzów).
W terminologii rzemieślniczej oraz poligraficznej wyklejką nazywany jest komplet kart dołączanych do bloku podczas oprawy, a zatem zarówno wyklejka właściwa jak i karty ochronne.
Rozwój na przestrzeni dziejów
W okresie średniowiecza w kodeksach europejskich na wyklejki używano zazwyczaj makulaturę pochodzącą z pergaminowych rękopisów. Dołączano je na różnym etapie powstawania kodeksu zależnie od tego, czy już podczas powstawania rękopisu, pisarz zszywał ze sobą ukończone (zapisane) składki, aby się nie pomieszały, czy też układanie bloku miało miejsce po ukończeniu pisania i zdobienia. Pod pierwszą i ostatnią składkę podkładano zazwyczaj pojedynczą kartkę pergaminu, w taki sposób, że wykonywano falc zakładany za grzbiety skrajnych składek i zszywano te karty wraz ze składkami. Na dalszym etapie oprawy przyklejano je do okładzin, bądź pozostawiono luźne (il.1).
W oprawach późnogotyckich stosowano najczęściej inną konstrukcję wyklejki. Po oprawieniu kodeksu introligator przyklejał wyklejkę do wewnętrznej strony okładziny. Wyklejki te znakomicie spełniały swoją rolę, chroniły karty bloku, zasłaniały okładziny i podwinięcia obleczenia i niekiedy. Gdy posiadały niewielki falc zasłaniały zawieszenie. Ponieważ, jak wspomniano, były to wykorzystane wtórnie rękopisy na pergaminach, z związku z tym różniły się wymiarami od kart bloku, zdarzało się też że sklejano je z kilku mniejszych kart. Zdarzało się też, że wyklejki były celowo bardziej przycięte niż pozostałe karty w bloku (ang. trimmed-out pastedowns), np. niewielka grupa opraw włoskich z XV i XVI w. Nie wiadomo, jaki był tego powód, gdyż podwinięcia obleczenia były wówczas rzadko dekorowane. Celowo większe przycięcie wyklejek spotyka się częściej we Francji w XVII w. i w innych krajach w XVIII w., gdy podwinięcia skórzanych obleczeń były już zdobione, np. złoconym tłoczeniem ornamentu. W okresie późniejszym, wyklejką była zazwyczaj złożona na pół kartka papieru (bifolium), której jedna połowa przyklejana była do wewnętrznej strony okładziny, a druga połowa pozostawała luźna (il. 2). Karta ta nosi nazwę karty ochronnej (niem. flegendes Blatt; zob. karty ochronne). Kartka ta może być doklejona do pierwszej i ostatniej karty bloku Tego rodzaju jednoarkuszowe wyklejki i karty ochronne niesłusznie są nazywane „wyklejką”. Proponuje się stosować nazwę karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna (zob. karty przybyszowe). Bardziej rozbudowane tego rodzaju karty przybyszowe, mogą posiadać do kilku kart ochronnych połączonych, zarówno z blokiem, jaki i wyklejką różnymi sposobami. Zazwyczaj istotną rolę odgrywają wówczas tzw. falce, które mogą być papierowe, skórzane, bądź z tkaniny, różna też może być ich konstrukcja (zob. falc) (il. 3). Korzystną modyfikację tego rodzaju wyklejki uzyskano poprzez wprowadzenie tzw. scezury (zob. scezura), czyli paska podkładanego pod grzbiet wyklejki (il. 4). Element ten odciążył nieco pracę zwięzów w przegubach, czyli wzmocnił zawieszenie bloku książki w oprawie, a także zapobiegał pękaniu kart przybyszowych wyklejkowo-ochronnych w grzbiecie. Na scezury stosowano często ówczesną makulaturę (il. 5), dlatego też często na tych skrawkach pergaminu, czy papieru znajdują się prawdziwe skarby kultury (zob. makulatura w oprawach). W XIX w. papierową scezurę zastąpiono płócienną. Jeżeli wyklejka jest ozdobna i w jakiś sposób połączona (często przez pasek skóry znajdujący się w wewnętrznym przegubie) z kartą przybyszową ochronną nosi nazwę dublury (zob. dublura). Ten rodzaj wyklejki wywodzi się z oprawy perskiej. W introligatorstwie europejskim, jak podaje literatura, po raz pierwszy zastosował ją w 1642 r. Le Gascon (il. 6). Na przestrzeni czasu ulegała ona wielu modernizacjom od skórzanej dublury powtarzającej ozdobny motyw zewnętrznej strony okładki, po stosowanie na wyklejki dekoracyjnych papierów (zob. papiery dekoracyjne) i tkanin (il. 7). Sposób ich montażu w książce różnił się zasadniczo od opisanego wyżej. Nie były one organicznie związane z blokiem. Do bloku z obu stron doszywano, co prawda, dwa złożone na pół arkusze, nie stanowiły one jednak, nawet w części, wyklejek lecz karty ochronne. Wyklejki natomiast montowano w książce w ostatnim etapie prac. Jedna część przyklejana była do okładziny, druga do karty ochronnej. W przegub wklejano niekiedy pasek cienkiej skórki lub tkaniny w zależności od tego, co stanowiło materiał obleczeniowy okładzin i czy zawinięcia obleczenia na wewnętrzną stronę okładzin były zdobione stanowiąc rodzaj dekoracyjnej ramki (il. 8). W XIX w. najpopularniejszym rodzajem wyklejki był złożony na pół arkusz papieru, sfalcowany w różny sposób (il. 9) i założony za pierwszą i ostatnią składkę. Wyklejkę tę zmodyfikowano, poprzez rozcięcie arkusza w grzbiecie i połączenie kart płóciennym paskiem. Niewielka część tego paseczka wraz z doklejoną do niego jedną kartą, była sfalcowana i założona za pierwszą i ostatnią składkę bloku. W XIX w. na wyklejki, oprócz zwykłych papierów, stosowano ozdobne papiery marmurkowe i galanteryjne (il. 10). W pierwszej połowie XX w. upowszechniła się wyklejka wymyślona przez Ignatza Wiemelera, udoskonalenie polegało na składaniu w grzbiecie arkusza wyklejkowego w formę leporello, co tworzyło tzw. podwójne falce (il. 11). Nowe rozwiązanie przyczyniło się do przede wszystkim do zmniejszenie naprężeń w przegubie wewnętrznym.
Ciekawostki
W oprawach bibliofilskich wyklejki wykonane są z jedwabiu, skóry, bądź pergaminu. W oprawach artystycznych stosowano na wyklejki odbitki graficzne (il. 12), tkaninę batikową (np. Robert Jahoda) (il. 13), morę (il. 14) i inne papiery ozdobne wykonywane ręcznie, bądź maszynowo (il. 15, 16). W 1. poł. XX w. w Niemczech spopularyzowane zostały wyklejki wykonywane z papierów marmoryzowanych o identycznym wzorze jak marmurek zdobiący obcięte krawędzie bloków książek. Do ciekawszych i nietypowych rozwiązań należą te, gdzie wyklejki przyklejone są pod podwinięciem obleczenia, lub też ich krawędzie wywinięte są na zewnątrz okładzin. To ostatnie rozwiązanie odnotowano w bardzo nielicznych oprawach islamskich.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Karty przybyszowe
Karty ochronne
Lustro
Grafika
il. 1. Wtórnie użyty, jako wyklejka, rękopis na pergaminie. XV - wieczny rękopis kopii dzieła Jana Długosza “Insignia seu clenodia regis et regni poloniae” tzw. Kodeks Działyńskich (BK PAN).
il. 5. Wtórnie użyty, jako scezura, rękopis na pergaminie (Biblioteka Elbląska).
il. 6. Dublura - 1642 r.; Le Gascon.
il. 7. Wyklejka Luc_Antoine Boyet’a, kolorowa, wykonane w technice klajstrowej, XVII/XVIII w.
il. 8. Wyklejka Thomas James Cobden-Sanderson, tkanina dekoracyjna, XIX/XX w.
il. 9. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna z falcem założonym za składkę.
il. 10. Różne papiery dekoracyjne stosowane na wyklejki. Kolekcja XIX -wiecznych książek z Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu.
- Podwójne falce wyklejki.jpg
il. 11. Karty przybyszowe wyklejkowo-ochronne z tzw. podwójnym falcem.
il. 12. Karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna wykonana w technice graficznej, pocz. XX w.
il. 13. Wyklejka Roberta Jahody wykonana w technice batiku, 1 ćw. XX w.
il. 14. Wyklejka wykonana z mory.
il. 15. Wyklejka wykonana z papieru dekoracyjnego metalicznego.
il. 16. Wyklejka wykonana z papieru dekoracyjnego drukowanego.
Przypisy
- Józef Grycz, Z dziejów i techniki książki, Wrocław 1951 r.
- Claudio Montelatici. Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3.
- B.C. Middleton, A History of English Craft Bookbinding Technique, New York, London, Hafner Publ. Co.,1963.
- Wojciech Kurpik. Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki. [w:] Ochrona Zabytków nr 3-4 (138-139) XXXV, Warszawa 1982.
- Aleksander Semkowicz. Introligatorstwo. Kraków 1948.
- H. Szwejkowska. Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny. Wrocław, Warszawa 1980.
- H. Lüers. Das Fachwissen des Buchbinders, 1953.
- Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny. Praca zbiorowa pod red. J. Celma-Panek, S.Libiszowski. Ossolineum 1986.
- Ewa Chlebus, Elementy przybyszowe w oprawach późnogotyckich - formy, funkcja, terminologia. [w:] Roczniki Biblioteczne, rok LXI, Wrocław 2017, s. 67-84.
Autor: P.M.
