Zapięcia haczykowe
Spis treści
Zapięcia haczykowe
(niem. Einhakverschluss) Zapięcia te składają się z różnych form metalowych zaczepów mocowanych do powierzchni przedniej okładziny i zapinki w formie haczyka mocowanego skórzanym paskiem do tylnej okładziny (fot. 1), bądź połączonej sworzniem z płytką zawiasową przymocowaną do tylnej okładziny (fot. 2). Elementy zapięć wycina się w blasze pilnikiem, bądź wykonuje się (rzadziej) gotowy odlew. Zapięcia haczykowe zaczęły się rozpowszechniać wraz ze wzrostem produkcji kodeksów, tj. od 2. poł. XV wieku. Stanowią dominujący typ zapięć w XV i XVI w. Wyróżnia się w tym typie zapięć kilka podstawowych wersji zaczepów i zapinek.
Wersje zaczepów
- zaczep okienkowy (niem. Fenster-Lager) - składa się z metalowego zaczepu z wyciętym otworem "okienkiem". Okienko może być wycięte na zagięciu zaczepu (il. 3, 1-44), na powierzchni okładzinowej zaczepu (il.3,1-46, 1-47), na powierzchni krawędziowej zaczepu (il. 3, 1-48). Specyficznym rozwiązaniem jest okno wygięte do środka (il. 3, 1-45).
- zaczep rynnowy (szponowy, pazurkowy; niem. Rinnen-Lager)- składa się z metalowego zaczepu z końcówką wygiętą do góry w formę otwartego kanału/rowka/rynny, o który zaczepia się haczykową zapinkę. Zaczep może być zamontowany na krawędzi okładziny lub wystawać poza nią. Zaczepy rynnowe mogą przybierać różne formy: płytka rynna (il. 4, 1-58), rynna podwójna (il. 4, 1-59), głęboka rynna z bocznym zamknięciem zapobiegającym zsuwaniu się haka (popularny w Wiedniu w 2. poł. XV w.)(il. 4, 1-60), rynna z bocznymi blaszkami zapobiegającymi się zsunięciu haka (il. 4, 1-61), głęboka rynna kątowo wygięta (popularny w klasztorach Austrii i Szwajcarii w XV w.)(il. 4, 1-62).
- zaczep rulonikowy (niem. Wulst - Lager)- składa się z metalowego zaczepu z końcówką wygiętą w formę rolki, o którą zaczepia się haczykowa zapinka. Zaczepy rulonikowe mogą przybierać różne formy: rolka – najpopularniejszy typ (popularny w południowej Francji w XV w.)(il. 5, 1-55), rolka z rdzeniem stalowym (popularna w Niemczech w XV w.)(il. 5, 1-56), rolka z rdzeniem stalowym i listwą krawędziową (il. 5, 1-57).
- zaczep sztyftowy (niem. Stift - Lager) - składa się z metalowego zaczepu, którego końcówka została wycięta w kształt litery "U", a następnie dwie końcówki końcówki zostały zawinięte wokół metalowego sztyftu. Zaczepy te mogą być montowane na powierzchni przedniej okładziny na dwa sposoby: sztyftem na dół (il. 6) lub do góry (il. 7).
Wersje zapinek haczykowych
Zapinki generalnie składają się z matalowej blaszki wygiętej odpowiednio do kształtu zaczepu. Pod względem formy wyróżnia się dwa typy zapinek haczykowych: płaska blaszka z haczykiem (il. 8, 1-64) i popularne w renesansie zapinki haczykowe skręcone spiralnie (il. 8, 1-65).
Zapinki haczykowe paskowe
Zapinki haczykowe paskowe ponadto zawierają element łączący ją ze skórzanym paskiem mocowanym do tylnej okładziny, tzw. przytulinę, języczek (niem. Unterblech). Wyróżnia się cztery podstawowe typy przytulin:
- mała blaszka mocowana na pojedynczy nit (il. 9)
- duża blaszka mocowana na kilka nitów (najbardziej popularna)(il. 10)
- duża blaszka zlutowana z zapinką (il. 11)
- zapinka podwójna (il. 12)
Zapinki haczykowe metalowe
Zapinka haczykowa w pełni metalowa zakończona jest pojedynczym lub podwójnym wałkiem zawiasowym (il. 13)
Zobacz też
Grafika
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 2. Zapięcie metalowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 3. Zaczepy okienkowe. (rys. Adler G., 2010, s.21)
il. 4. Zaczepy rynnowe. (rys. Adler G., 2010, s.24).
il. 5. Zaczepy rulonikowe. (rys. Adler G., 2010, s.23)
il. 6. Zaczep sztyftowy odwrócony w dół. (rys. Adler G., 2010, s.22)
il. 7. Zaczep sztyftowy odwrócony w górę. (rys. Adler G., 2010, s.23)
il. 8. Formy zapinek haczykowych. (rys. Adler G., 2010, s.25)
il. 9. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 13. Zapinka haczykowa metalowa (rys. Adler G., 2010, s. 26)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010.
Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy.
- Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
- Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
- Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
- Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
- Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzata Pronobis-Gajdzis), Toruń UMK 2012.
Autor: MPG
