Deski
Spis treści
Deska w oprawach kodeksów
(ang. board, fr. plat, niem. Deckel, wł. piatto)
Płaski kawałek drewna używany w introligatorstwie na sztywne okładziny opraw.
Historia
Już w starożytności zaopatrywano kodeksy w sztywną oprawę. Używano zazwyczaj do tego dwóch desek, często wtórnie w tym celu wykorzystanych, później sporządzano specjalnie do każdej książki odpowiednie deszczułki, które łączono na grzbiecie książki kawałkami skóry bądź pergaminu. Arabowie jako materiału okładzin używali głównie drewna cedrowego, figowego, topolowego. W Europie stosowano drewno bukowe, dębowe, jesionowe. Oprawy drewniane w powszechnym użyciu utrzymały się aż do połowy XVI w., a w dużych formatach stosowane były do końca XVII w. Drewniane okładziny początkowo miały format bloku książki, a ich krawędzie były ścięte prosto. Ok. XIV w. okładziny wysuwają się poza blok, a ich krawędzie zaczęto obcinać skośnie, przy czym sposób przycięcia desek nie był wszędzie jednolity i charakteryzował poszczególne warsztaty introligatorskie. Deskę fazowano dookoła od wewnątrz, głównie dla optycznego zmniejszenia jej grubości (najczęściej w dużych formatach). Charakterystyczne dla opraw wschodnich były wymiary okładzin identyczne jak wymiary bloku. W introligatorstwie europejskim natomiast przyjęła się oprawa z okładzinami nieco większymi niż blok i uwzględniająca ochronę wystającej poza krawędzie bloku kapitałki. Zwiększenie wymiarów okładzin mogło być także związane z rozpowszechnieniem się papieru, który wymagał lepszej ochrony niż pergamin. Zwykle stosowano deski z litego drewna, czasem zdarzały się jednak deski klejone z dwóch, czasem trzech fragmentów. Drewniane deski były najwcześniejszym i najdłużej używanym materiałem okładzin. Jednak już w okresie późnego średniowiecza obok drewnianych wprowadzono okładziny składające się z kilku warstw makulatury, tzw. kompaturki, a w dalszej kolejności tektury.
Zagadnienia konstrukcyjne
Najczęstszy sposób montażu drewnianych okładzin do bloku, to przewleczenie przez system otworów (wpustowe i wypustowe) przedłużonych poza szerokość bloku zwięzów i zaklinowanie ich drewnianymi kołeczkami. Rdzeń kapitałki mocowano w ten sam sposób. Otwory w desce wykonywano w różny sposób, najczęściej prowadzono zwięzy w okładzinie pod kątem prostym do grzbietu, ale również po skosie lub zwięzy rozdwajano i przewlekano w kształt liter „V” lub „X”. Nieco innym rozwiązaniem, szczególnie przy broszurowaniu na skórzane rzemienie było wydrążanie w desce zagłębień, w które wklejano i przybijano (najczęściej małymi drewnianymi kołeczkami) zwięzy. Innym sposobem było przewlekanie końców sznurkowych zwięzów przez otwór w desce i przyklejanie ich w formie rozwiniętego wachlarza do odwrotu okładziny. Także w tym przypadku rdzeń kapitałki mocowano w ten sam sposób.
Zobacz też
- Fazowanie
- Kompaturka
Grafika
il. 1. Przykład użycia desek jako materiału okładzin. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. Przykład użycia desek jako materiału okładzin. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej. (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Charakterystyczna struktura drewna dębu w desce okładziny starego druku; Biblioteka W.S.D. we Włocławku (fot. A. Wagner)
Charakterystyczna struktura drewna dębu w desce okładziny starego druku; Biblioteka W.S.D. we Włocławku (fot. A. Wagner)
Charakterystyczna struktura drewna dębu z wgłębieniem po wycisku owalnej plakiety w prasie introligatorskiej, XVI w.; Biblioteka W.S.D. we Włocławku, (fot. A. Wagner)
Charakterystyczny wygląd drewna buka w desce okładziny starego druku; Biblioteka Tow. Naukowego Płockiego (fot. A. Wagner)
Charakterystyczny wygląd drewna buka w desce okładziny starego druku; PAN Biblioteka Kórnicka (fot. A. Wagner)
Przypisy
- Encyklopedia wiedzy o książce, [red. A.Birkenmajer, B. Kocowski, J.Trzynadlowski], Wrocław-Warszawa-Kraków 1971.
- Lüers H., Das Fachwissen des Buchbinders. Stuttgart 1953.
- Lüers H., Zur Geschichte der Technik des Bucheinbandes. Archiv für Buchbinderei, Zeitschrift für Einbandkunst. R.37, nr 9.
- Middleton B.C., A Histiry of English Craft Bookbinding Technique, New York, London, Hafner Publ. Co.,1963
- Montelatici C., Alla ricerca del libro perduto. Note sull’ evolutione della tecnica di legatura, [w:] Biblioteche Oggi 5 (1987) 3
- Szirmai J.A., The Archeology of Medieval Bookbinding, New York 2017.
Autor: MPG
