Karty ochronne
(karty przybyszowe, wyklejka) (ang. fly leaf; niem. fliegende Blatt)
1. Element przybyszowy kodeksu (zob. elementy przybyszowe)- ante- i postfolium. Są to karty dodane przez introligatora (lub podczas prac konserwatorsko-restauratorskich; obecnie rzadko) na początku i końcu boku książki. Pełnią funkcję ochrony krańcowych kart właściwych bloku książki.
2.Element przybyszowy - interfolium, kartka zazwyczaj z cienkiej bibułki znajdująca się pomiędzy kartkami kodeksu. Mają za zadanie ochronę ilustracji przed odbiciem na niej druku z karty sąsiedniej.
Forma. Rodzaje. Konstrukcja
1. Podobnie, jak wyklejki, pierwsze karty ochronne były wykonane z wtórnie w tym celu wykorzystanych rękopisów na pergaminie. W okresie późniejszym, od XVI w. coraz częściej stanowią je czyste arkusze papierowe. Najczęściej był to złożony na pół arkusz (bifolium), którego jedna część doklejona była do wewnętrznej strony okładziny, a druga tworzyła kartę ochronną (zob. karta przybyszowa wyklejkowo-ochronna). Karta ta też mogła być w grzbiecie sfalcowana i założona za pierwszą i ostatnią składkę. Istnieje olbrzymia ilość możliwości konstrukcyjnych tych kart (il…). Karty doszywano do bloku w różnej liczbie, bywało że część z nich była papierowa, a część pergaminowa. Działania naprawcze i konserwatorskie Dawniej, podczas działań naprawczych, wyklejki i karty ochronne były często usuwane i zastąpione innymi, nowymi. „Ofiarą” tych działań padały różnego rodzaju znaki i zapiski proweniencyjne znajdujące się na wyklejkach i kartach ochronnych. Przykładem takiego błędu będącego następstwem – dziś tak ocenianej - nonszalancji i nieposzanowania substancji zabytkowej była historia jednego z druków z 1503 r. wchodzącego w skład dawnej biblioteki Mikołaja Czepiela. W XVIII w. postanowiono druk oprawić, introligator zastąpił wówczas pierwotne wyklejki zawierające proweniencję nowymi uniemożliwiając tym samym prace badawcze nad np. odtworzeniem zasobów dawnych bibliotek. Bywało także tak, i to w niedalekiej przeszłości, że w ramach działań wchodzących w zakres konserwacji-restauracji, pozostawiano co prawda pierwotne karty przybyszowe przemieszczając je i zmieniając im tym samym przypisaną pierwotnie funkcję, a na ich miejsce wprowadzano nowe, tzw. wyklejki konserwatorskie (il. …). Zostały one opracowane przez prof. Tadeusza Tuszewskiego, polegały na tym, że dwa bifolia łączono naprzemiennie paskiem tkaniny, po złożeniu wkładano w falc scezury i doszywano do bloku. W okresie późniejszym, te dokładane karty konserwatorskie zostały zmodyfikowane w ten sposób, ze 1, 2 lub 3 bifolia wkładano jedno w drugie, dołączano scezurę z pojedynczym lub podwójnym falcem i doszywano do bloku konserwowanej książki. Dziś w kontekście obowiązujących zasad postępowania konserwatorskiego takie działania oceniane są na ogół negatywnie, aczkolwiek każdy przypadek konserwacji-restauracji należy rozpatrywać indywidualnie.
Ciekawostki
Pierwsze wyklejki wraz z kartami ochronnymi, celowo dodanymi, znajdują się w książkach francuskiego bibliofila Jana Grolier’a (1479 - 1565). Oprócz innych charakterystycznych cech, książki te, mają dodane na początku i na końcu bloku 4 - 8 czyste karty. Pierwsza karta była pergaminowa i służyła jako wyklejka.
Zobacz też
Grafika
Obrazek 1
Obrazek 2
Obrazek 3
Obrazek 4
Przypisy
- 1. Aleksander Semkowicz. Introligatorstwo. Kraków 1948.
- 2. H. Szwejkowska. Książka drukowana XV - XVIII wieku. Zarys historyczny. Wrocław, Warszawa 1980.
- 3. Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny. Praca zbiorowa pod red. J. Celma-Panek, S. Libiszowski. Ossolineum 1986.
- 4. Ewa Chlebus, Elementy przybyszowe w oprawach późnogotyckich - formy, funkcja, terminologia. [w:] Roczniki Biblioteczne, rok LXI, Wrocław 2017, s. 67-84.
- 5. Zjawiński Z., Introligatorstwo, Warszawa 1966.
Autor: P.M.
