Okucia centralne

Okucia centralne (ang. boss; fr. ombilic; niem. Mittelbeschlag; wł. ombelico, umbone) Okucia centralne na niezmiernie rzadko występują na oprawach kodeksów same, zazwyczaj z okuciami narożnymi i są z nimi kompatybilne. Ich funkcją jest ochrona skórzanego obleczenia przed ścieraniem w centralnej części okładzin oraz zapobieganie deformowaniu się dużych i ciężkich drewnianych okładzin w centralnej części. Ze względu na niewielką grubość samych okuć często występowały wraz z guzami, co pozwalało na zwiększenie odległości kodeksu od powierzchni blatu. Generalnie dzielą się na okucie bezguzowe i z guzami.

Rodzaje okuć centralnych

• Okucia centralne bezguzowe
  • płaskie - forma całkowicie płaska, powierzchnia może być tłoczona, grawerowana lub wytłaczana. Wykonywane były zwykle z żelaza, mosiądzu lub srebra. Kształt okrągły, kwadrantowy, rombowy lub herbowy. Popularne w okresie od XII - XIX wieku. (il. 1)
  • reliefowe - forma reliefowa, co pozwalało na uzyskanie większej odległości powierzchni obleczenia od powierzchni blatu. Obróbkę plastyczną przechodziły w czasie odlewu lub tłoczono je. Wykonywane zwykle z mosiądzu, brązu i srebra. Kształt okrągły, owalny lub kwadratowy. Zdarzało się, że wbijano w nie także guzy. Spotykane są na kodeksach z okresu XVII-XIX wiek. (il. 2)

Okucie centralne z wbitym pustym garbem Okucie te przybierały początkowo okrągły kształt, potem również kwadratowy. Zdobione je motywami kwiatowymi grawerowanymi lub tłoczonymi, także tekstem (modlitwy, inwokacje). Wykonywano je głównie z mosiądzu, czasami również z srebra. Spotykane na kodeksach z okresu XIV-XVI wiek, w całej Europie Środkowej. Garb wybijano anką lub kulą w miękkim materiale i przytwierdzano do okucia.

Okucie centralne z formowanym guzem Okucia tego typu przyjmowały kształt okrągły, kwiatu, gwiazdy i prostokąta. Posiadały również dekoracje: kwiaty (lilie), liście, symbolikę zwierząt i teksty. Wykonywane były z brązu, mosiądzu i srebra. Guzy odlewane były wraz z okuciem. Spotykane na kodeksach z XIV-XVI wieku.

Okucie środkowe z przymocowanym guzem W tym typie okucia centralnego guz jest umieszczany na odlewanej lub tłoczonej płytce podstawy stanowiącej okucie centralne. Najczęściej spotykaną formą guza był guz kapeluszowy.

Technika wykonania

W przypadku elementów metalowych były one głównie odlewane ze stopów mosiądzu ale także sporadycznie srebra i złota. Do zdobienia stosowano głównie techniki grawerowania, ażuru lub cyzelowania. Płaskim formom nadawano relief, stylizowano w formy wypukłe, u których podstawy umieszczano najczęściej guz. Ażury wypełniano poprzez umieszczenie pod nimi ozdobnych tkanin, papierów, pergaminów (il. 1,2).

Charakterystyczne zniszczenia

Funkcja ochronna była przez okucia spełniana niezależnie od tego, z jakich materiałów były one wykonane. Jednak z biegiem czasu niektóre z nich utraciły swoją pierwotną funkcję, co związane było przede wszystkim ze zmiana sposobu przechowywania kodeksów. W związku z tym często pozbywano się tych elementów. Innym charakterystycznym zniszczeniem jest powstawanie produktów korozji i patyny, które powodowały zniszczenia zarówno opraw, jak i w blokach książek.

Zobacz też

• Guzy
• Okucia

• 

  il. 1. Pod ażurowe okucie narożnikowe podłożono papier dekoracyjne, Antyfonarz bernardyński, XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego św. Dominika w Świętej Annie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)

• 

  il. 2. Pod okucia narożnikowe i centralne podłożono malowany na żółto i czerwono pergamin (na tylnej okładzinie kolory zastosowano odwrotnie), Antyfonarz Benedyktyński, właść. Mniszki Benedyktynki w Żarnowcu (fot. G. Nehring)

Przypisy

1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
2. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
5. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
6. Luers H., Das Fachwissen des Buchbinders, Stuttgart 1941.
7. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
8. Scholla A.B., Libri sine asseribus. Zur Einbandtechnik, Formund Inhalt mitteleuropeischer Koperte des 8. bis 14. Jahrhunderts, Braunschweig 1970.
9. Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
10. Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.

---

Autor: MPG