Zapięcia haczykowe

Z Leksykon oprawoznawczy
Skocz do: nawigacja, szukaj

Zapięcia haczykowe

(niem. Einhakverschluss) Zapięcia te składają się z różnych form metalowych zaczepów mocowanych do powierzchni przedniej okładziny i zapinki w formie haczyka mocowanego skórzanym paskiem do tylnej okładziny (fot. 1), bądź połączonej sworzniem z płytką zawiasową przymocowaną do tylnej okładziny (fot. 2). Elementy zapięć wycina się w blasze pilnikiem, bądź wykonuje się (rzadziej) gotowy odlew. Zapięcia haczykowe zaczęły się rozpowszechniać wraz ze wzrostem produkcji kodeksów, tj. od 2. poł. XV wieku. Stanowią dominujący typ zapięć w XV i XVI w. Wyróżnia się w tym typie zapięć kilka podstawowych wersji zaczepów i zapinek.

Wersje zaczepów

  • zaczep okienkowy (niem. Fenster-Lager) - składa się z metalowego zaczepu z wyciętym otworem "okienkiem". Okienko może być wycięte na zagięciu zaczepu (il. 3, 1-44), na powierzchni okładzinowej zaczepu (il.3,1-46, 1-47), na powierzchni krawędziowej zaczepu (il. 3, 1-48). Specyficznym rozwiązaniem jest okno wygięte do środka (il. 3, 1-45).
  • zaczep rynnowy (szponowy, pazurkowy; niem. Rinnen-Lager)- składa się z metalowego zaczepu z końcówką wygiętą do góry w formę otwartego kanału/rowka/rynny, o który zaczepia się haczykową zapinkę. Zaczep może być zamontowany na krawędzi okładziny lub wystawać poza nią. Zaczepy rynnowe mogą przybierać różne formy: płytka rynna (il. 4, 1-58), rynna podwójna (il. 4, 1-59), głęboka rynna z bocznym zamknięciem zapobiegającym zsuwaniu się haka (popularny w Wiedniu w 2. poł. XV w.)(il. 4, 1-60), rynna z bocznymi blaszkami zapobiegającymi się zsunięciu haka (il. 4, 1-61), głęboka rynna kątowo wygięta (popularny w klasztorach Austrii i Szwajcarii w XV w.)(il. 4, 1-62).
  • zaczep rulonikowy (niem. Wulst - Lager)- składa się z metalowego zaczepu z końcówką wygiętą w formę rolki, o którą zaczepia się haczykowa zapinka. Zaczepy rulonikowe mogą przybierać różne formy: rolka – najpopularniejszy typ (popularny w południowej Francji w XV w.)(il. 5, 1-55), rolka z rdzeniem stalowym (popularna w Niemczech w XV w.)(il. 5, 1-56), rolka z rdzeniem stalowym i listwą krawędziową (il. 5, 1-57).
  • zaczep sztyftowy (niem. Stift - Lager) - składa się z metalowego zaczepu, którego końcówka została wycięta w kształt litery "U", a następnie dwie końcówki końcówki zostały zawinięte wokół metalowego sztyftu. Zaczepy te mogą być montowane na powierzchni przedniej okładziny na dwa sposoby: sztyftem na dół (il. 6) lub do góry (il. 7).

Wersje zapinek haczykowych

Zapinki generalnie składają się z matalowej blaszki wygiętej odpowiednio do kształtu zaczepu. Pod względem formy wyróżnia się dwa typy zapinek haczykowych: płaska blaszka z haczykiem (il. 8, 1-64) i popularne w renesansie zapinki haczykowe skręcone spiralnie (il. 8, 1-65).

Zapinki haczykowe paskowe

Zapinki haczykowe paskowe ponadto zawierają element łączący ją ze skórzanym paskiem mocowanym do tylnej okładziny, tzw. przytulinę, języczek (niem. Unterblech). Wyróżnia się cztery podstawowe typy przytulin:

  • mała blaszka mocowana na pojedynczy nit (il. 9)
  • duża blaszka mocowana na kilka nitów (najbardziej popularna)(il. 10)
  • duża blaszka zlutowana z zapinką (il. 11)
  • zapinka podwójna (il. 12)

Zapinki haczykowe metalowe

Zapinka haczykowa w pełni metalowa zakończona jest pojedynczym lub podwójnym wałkiem zawiasowym (il. 13)

2.1.2.5. Zapięcia haczykowe – rodzaje

Zapięcie haczykowe z łożyskiem na krawędzi okładziny Blaszka trzpieniowa w tym rodzaju zapięcia jest przybita gwoździami lub jest nitowana do krawędzi okładziny. Spotkać można tutaj różne pytki okienkowe (blaszka kątowa; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem i wygiętą do wnętrza blaszką; kątowa blaszka z wyciętym okienkiem na powierzchni okładziny; kątowa blaszka z wyciętym okienkiem na krawędzi okładziny; płaska blaszka z dwoma okienkami), płytki rynnowe (wszystkie opisane wyżej), płytki zawiasowe (blaszka o kształcie litery „u” z końcami wywiniętym w pierścień; kubek Lilii Erfurta), listewki wałkowe mocująca (blaszka zawinięta w rolkę; blaszka rolkowa ze zgrubieniem żelaznego rdzenia; ząbkowa blaszka mocująca z grubym metalowym rdzeniem i płytką nośną), z haczykiem na płytce płaskiej lub spiralnej.

Metalowe zapięcie haczykowe z łożyskiem na krawędzi okładki W tym rodzaju zapięcia blaszka trzpieniowa jest przybita gwoździami lub nitowana do krawędzi pokrywy. Występują tutaj różne płytki okienkowe do mocowania haka (blaszka kątowa z okienkiem; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem na powierzchni okładziny; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem na krawędzi okładziny), płytka zawiasowa (blaszka o kształcie litery „u” z końcami wywiniętymi w pierścień; kubek Lilii Erfurta); listewki wałkowe (blaszka zawinięta w rolkę), listewki rynnowe (płaska blaszka z lekką rynną; głęboki rowek z bocznym zamknięciem), zawiasowy typ haka.

Zapięcie z łożyskiem i klamrą na powierzchni okładziny Oprawa z tego typu zapięciem posiada klapę stanowiącą przedłużenie okładziny tylnej. Łożysko znajduje się tutaj na środku okładziny przedniej, a haczyk na krawędzi klapy. Haczyk jest nitowany do obleczenia z przeciwpłytką znajdująca się na wewnętrznej stornie okładziny. W tym rodzaju zapięcia występować może blaszka trzpieniowa w formie litery „u” z wałkami wywiniętymi do góry i sworzniem, lub blaszka oczkowa z dwoma oczkami i haczykiem podstawowym.


Lista

  • Punkt 1
  • Punkt 2
    • Punkt 2.1
    • Punkt 2.2
  • Punkt 2

Zobacz też

Indeks alfabetyczny

Grafika

  • il. 1. Zapięcie paskowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)

  • il. 2. Zapięcie metalowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)

  • il. 3. Zaczepy okienkowe. (rys. Adler G., 2010, s.21)

  • il. 4. Zaczepy rynnowe. (rys. Adler G., 2010, s.24).

  • il. 5. Zaczepy rulonikowe. (rys. Adler G., 2010, s.23)

  • il. 6. Zaczep sztyftowy odwrócony w dół. (rys. Adler G., 2010, s.22)

  • il. 7. Zaczep sztyftowy odwrócony w górę. (rys. Adler G., 2010, s.23)

  • il. 8. Formy zapinek haczykowych. (rys. Adler G., 2010, s.25)

  • 1l. 9. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • Sada1.jpg

    1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

  • 1l. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)

Przypisy

  1. Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
  2. Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
  3. Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
  4. Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
  5. Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
  6. Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
  7. Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
  8. Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.

Autor: MPG

Źródło: „http://leksykon.oprawoznawczy.ukw.edu.pl/index.php?title=Zapięcia_haczykowe&oldid=3526”