Zapięcia haczykowe
Spis treści
zapięcia haczykowe
(niem. Einhakverschluss) Zapięcia te składają się z różnych form metalowych zaczepów mocowanych do powierzchni przedniej okładziny i zapinki w formie haczyka mocowanego skórzanym paskiem do tylnej okładziny (fot. 1), bądź połączonej sworzniem z płytką zawiasową przymocowaną do tylnej okładziny (fot. 2). Ponadto składa się z haka z ruchomą częścią i zamocowanego na stałe elementu pasa lub płytki zawiasowej. Zapięcia haczykowe zaczęły się rozpowszechniać wraz ze wzrostem produkcji kodeksów, tj. od 2. poł. XV wieku. Stanowią dominujący typ zapięć w XV i XVI w. W zależności od formy zaczepu wyróżnia się kilka wersji zapięć haczykowych.
Wersje zapięć haczykowych
- zapięcie haczykowe okienkowe (niem. Fenster-Lager) - składa się z metalowego zaczepu z wyciętym otworem "okienkiem". Okienko w blasze wycina się pilnikiem, bądź wykonuje się (rzadziej) gotowy odlew. Okienko może być wycięte na zagięciu zaczepu (il. 3, 1-44), na powierzchni okładzinowej zaczepu (il.3,1-46, 1-47), na powierzchni krawędziowej zaczepu (il. 3, 1-48). Specyficznym rozwiązaniem jest okno wygięte do środka (il. 3, 1-45).
- zapięcie haczykowe rynnowe (szponowe, pazurkowe; niem. Rinnen-Lager)- składa się z metalowego zaczepu wygiętego do góry w otwarty kanał/rowek/rynnę, o który zaczepia się haczykową zapinkę. Zaczep może być zamontowany na krawędzi okładziny lub wystawać poza nią. Zaczepy rynnowe mogą przybierać różne formy: płytka rynna (il. 4, 1-58), rynna podwójna (il. 4, 1-59), głęboka rynna z bocznym zamknięciem zapobiegającym zsuwaniu się haka(popularny w Wiedniu w 2. poł. XV w.)(il. 4, 1-60), rynna z bocznymi blaszkami zapobiegającymi się zsunięciu haka (il. 4, 1-61), głęboka rynna kątowo wygięta (popularny w klasztorach Austrii i Szwajcarii w XV w.)(il. 4, 1-62).
2.1.2.2. Budowa – blaszki mocujące haczyki do tylnej okładziny.
Jednym ze spotykanych typów blaszki mocującej jest blaszka o kształcie literu „u”. Dwa końce tworzące literę są wywinięte w formę pierścieni, w których osadza się sworzeń, na którym mocuje się blaszka stanowiącą haczyk. W formie tej możemy wyróżnić: • Blaszka o kształcie literu „u” z końcami wywiniętymi w pierścień, w których osadza się sworzeń • Kubek Lilii Erfurta – masywnie obrabiany metal (prawdopodobnie odlewany), z nisko osadzonym kołkiem i dolna blaszką, która otacza krawędź okładziny • Płaska płytka ze sworzniem skierowanym do góry dla elastycznych wiązań z zamknięciem z łożyskiem i klamrą na powierzchni okładziny Innym stosowanym rozwiązaniem jest listewka wałkowa. Płytka mocująca w tym typie jest wygięta na końcówce w rolką, która łączy się z blaszką hakową. Można wyróżnić: • Blaszkę zawiniętą w rolkę – najpopularniejszy typ, początki wiążą się z południową Francją w wieku XV • Blaszka rolkowa ze zgrubieniem żelaznego rdzenia – znana jedynie z obszaru Braunschweiger z XV wieku • Ząbkowa blaszka mocująca z grubym metalowym rdzeniem i płytką nośną.
2.1.2.3. Budowa – haczyki Haczyki składają się z blaszki, która jest wygięta odpowiednio do kształtu rynny/oczka formowanych przez blaszkę oczkową/rynnową, zawiera także pasek lub płytkę łączącą z blaszką mocującą. Na niektórych haczykach z XIV i Xv wieku spotyka się dwa otwory lub pierścień lutowany u podstawy do mocowania paska, które służyły ułatwieniu otwierania klamer. Pod względem formy blaszki wyróżniamy dwa haczyki: płaska blaszka z haczykiem i haczyk ze spieralną blaszką (popularne w renesansie). Owe haczyki mogą mieć różnorodne systemy mocowań: • Haczyk przymocowany do paska, poprzez przybicie drugiej blaszki od spodu na pojedynczy nit • Haczyk z dużą płytka mocującą do paska – z połączeniem na kilka nitów (najczęściej używany) • Haczyk z lutowanym języczkiem – do blaszki hakowej przylutowana jest druga blaszka, które wspólnie obejmują skórzany pasek i łączą się z nim na nity • Haczyk złożony z długiej taśmy – hak w tym przypadku składa się z podwójnej blaszki, w którą na płaskim końcu pomiędzy warstwy wpuszcza się pasek i łączy całość na nity
2.1.2.4. Haczyki z mocowaniami zawiasowymi Haczyki, które zakończone są wałkiem zawiasowym lub dwoma, gdy blaszka przyjmuje kształt litery „u”, łączone są z blaszką zawiasową za pomocą sworznia. Wśród znanych typów wyróżniamy: • Haczyk spiralny z mocowaniem zawiasowym, znany od XIX wieku • Haczyk z mocowaniem zawiasowym i skórzanym paskiem w części środkowej – ten typ składa się z haczyka, skórzanego paska i zawiasowego ucha
2.1.2.5. Zapięcia haczykowe – rodzaje
Zapięcie haczykowe z łożyskiem na krawędzi okładziny Blaszka trzpieniowa w tym rodzaju zapięcia jest przybita gwoździami lub jest nitowana do krawędzi okładziny. Spotkać można tutaj różne pytki okienkowe (blaszka kątowa; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem i wygiętą do wnętrza blaszką; kątowa blaszka z wyciętym okienkiem na powierzchni okładziny; kątowa blaszka z wyciętym okienkiem na krawędzi okładziny; płaska blaszka z dwoma okienkami), płytki rynnowe (wszystkie opisane wyżej), płytki zawiasowe (blaszka o kształcie litery „u” z końcami wywiniętym w pierścień; kubek Lilii Erfurta), listewki wałkowe mocująca (blaszka zawinięta w rolkę; blaszka rolkowa ze zgrubieniem żelaznego rdzenia; ząbkowa blaszka mocująca z grubym metalowym rdzeniem i płytką nośną), z haczykiem na płytce płaskiej lub spiralnej.
Metalowe zapięcie haczykowe z łożyskiem na krawędzi okładki W tym rodzaju zapięcia blaszka trzpieniowa jest przybita gwoździami lub nitowana do krawędzi pokrywy. Występują tutaj różne płytki okienkowe do mocowania haka (blaszka kątowa z okienkiem; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem na powierzchni okładziny; blaszka kątowa z wyciętym okienkiem na krawędzi okładziny), płytka zawiasowa (blaszka o kształcie litery „u” z końcami wywiniętymi w pierścień; kubek Lilii Erfurta); listewki wałkowe (blaszka zawinięta w rolkę), listewki rynnowe (płaska blaszka z lekką rynną; głęboki rowek z bocznym zamknięciem), zawiasowy typ haka.
Zapięcie z łożyskiem i klamrą na powierzchni okładziny Oprawa z tego typu zapięciem posiada klapę stanowiącą przedłużenie okładziny tylnej. Łożysko znajduje się tutaj na środku okładziny przedniej, a haczyk na krawędzi klapy. Haczyk jest nitowany do obleczenia z przeciwpłytką znajdująca się na wewnętrznej stornie okładziny. W tym rodzaju zapięcia występować może blaszka trzpieniowa w formie litery „u” z wałkami wywiniętymi do góry i sworzniem, lub blaszka oczkowa z dwoma oczkami i haczykiem podstawowym.
Lista
- Punkt 1
- Punkt 2
- Punkt 2.1
- Punkt 2.2
- Punkt 2
Zobacz też
Grafika
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 2. Zapięcie metalowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 3. Zaczepy okienkowe. (rys. Adler G., 2010, s.21)
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowo-sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2).
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowo-sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowo-sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowo-sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowo-sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
- Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
- Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
- Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
- Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
- Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.
Autor: MPG
