Zapięcia kodeksów
Spis treści
Zapięcie (klamry)
ang. Fastening; fr. fermoir; łac. clausurae; niem. Buchverschluss, Schliesse; wł. chiusura, fermaglio). Okucie kodeksu o funkcji ochronnej, zapobiega rozchylaniu się okładek i tym samym przedostawaniu się do wnętrza bloku zanieczyszczeń, owadów, a także powstawania deformacji bloku, szczególnie pergaminowych kart w wyniku niestabilnych warunków klimatycznych. Jest de facto element dociskowy.
Budowa i mechanizm działania
Zapięcia zbudowane są z elementów nieruchomo przymocowanych do okładki kodeksu - zaczep (ang. Catch plate, niem. Lager, wł. graffa) oraz z części ruchomych - zapinka (ang. Clasp; niem. Spange, wł. contrograffe). Umieszczenie zapinki w zaczepie powoduje zamknięcie kodeksu. Zaczepami są różnego rodzaju blaszki, płytki metalowe z wyciętymi okienkami lub wygięte w odpowiedni sposób. Zapinki to różnego rodzaju haczyki, oczka, kapturki, paski z metalowymi płytkami lub pętelkami. Zasadniczo zapięcia dzielą się na zapięcia w pełni metalowe i paskowe (il. 1, 2). Zapinki, bez względu na to, czy były paskowe, czy metalowe, mocowano do dolnej okładki mniej lub bardziej ozdobnymi gwoźdźmi (ang. nail; fr. clou; niem. Nagel, wł. chiodi)(il. 3, 4). Czasem stosowano gwoździe o bardzo wyrafinowanej formie (il. 5). Pod gwoździe najczęściej podkładano blaszki kotwiące (ang. anchor plates, niem. Gegenblech). Kotwy mogły być bardzo proste (il. 6), mieć różne kształty (il. 7), czasem przybierały formy bardzo ozdobne (il. 8,9). W przypadku zapinek paskowych zapinkę do paska mocowano przy pomocy małej, cienkiej blaszki zwanej przytuliną lub języczkiem (il. 10-13). Ze względu na kształt, konstrukcję, mechanizm działania wyróżnia się kilka typów zapięć.
Typy zapięć
- zapięcia oczkowe (niem. Ӧsenverschluss)
- zapięcia kapturkowe (niem. Kappenverschluss)
- zapięcia haczykowe (niem Einhakverschluss)
- zapięcia zatrzaskowe (niem. Schnappverschluss)
- zapięcia sztyftowe (niem. Stiftverriegelungsverschluss)
- zapięcia klamerkowe (niem. Schnallenverschluss)
Zarys historyczny
Deski, stanowiące okładziny wczesnych kodeksów w sposób niedostateczny przeciwdziałały deformowaniu się pergaminowych kart.funkcję tę znakomicie spełniały zapięcia. Najwcześniejsze zapięcia zidentyfikowano na kodeksach koptyjskich (il. 14), bizantyńskich (il. 15) i karolińskich (il. 16). Zazwyczaj zapinki stanowi w nich wygięty w formę kółka lub trójkąta mosiężny drut mocowany do tylnej okładziny skórzanym rzemieniem, często ozdobnie splecionym. Zaczepem jest najczęściej znajdujący się w krawędzi przedniej okładziny mniej lub bardziej ozdobny bolec. Najwcześniej spotykane zapięcia kodeksów w kręgu kultury środkowoeuropejskiej to zapięcia, które znajdowane są przy księgach romańskich (il. 17). Zapinkę stanowi odlane z metalu ozdobne oczko zakończone rzemieniem lub sznurkiem stanowiącym uchwyt mocowane paskiem skórzanym do tylnej okładziny i bolec umieszczony zazwyczaj na powierzchni przedniej okładziny (il. 18). Ten sam rodzaj zapięcia w różnych formach stosowano jeszcze w kodeksach gotyckich (il. 19 - 21). W okresie gotyku zapięcia przybierają rozmaite formy, w okresie tym podlegają największemu zróżnicowaniu wg wymienionych wyżej typów. Przy czym powstaje i szybko się popularyzuje zapinka haczykowa z różną formą zaczepu. Z uwagi na kształt i konstrukcję wyróżnia się zaczep: bolcowy, okienkowy/szczelinowy, szponowy/pazurkowy, sztyftowy, rulonikowy (il. 22). Wszystkie typy zapinek funkcjonowały obok siebie, przy czym W Niemczech i na terenach wpływów niemieckich bardziej popularna była zapinka haczykowa, natomiast w kręgu kultury śródziemnomorskiej oczkowa. Zazwyczaj umieszczano po dwie klamry na przedniej krawędzi książki. W Hiszpanii i we Włoszech dodawano dodatkowo po jednej klamrze na środku górnej i dolnej krawędzi (fot. 23). Zapięcia przy książkach utrzymały się niemalże do końca XVII w., później zdarzały się sporadycznie. Zaniknięcie tego elementu związane jest z upowszechnieniem papieru i stosowaniem go jako materiału bloków książek. Papier nie był tak podatny na wahania temperaturowo-wilgotnościowe, jak pergamin, nie ulegał w związku z tym tak silnym deformacjom i nie wymagał dodatkowego „przytrzymania” między deskami. Innym powodem zanikania tych wystających elementów opraw była zmiana przechowywania książek, ustawiano je w pozycji pionowej obok siebie na półkach (il. 23). Elementy takie uszkadzałyby oprawy książek sąsiednich. Klamry stosowano w XIX w.w oprawach kancjonałów, modlitewników, czy albumów (il. 24). Nie pełniły one już jednak funkcji konstrukcyjnej, lecz wyłącznie ozdobną, podnoszącą walory bibliofilskie oprawy, w tej formie pojawiały się jeszcze w 1. poł. XX w.
Technika wykonania
Poszczególne elementy zapinek montowano do drewnianych okładzin za pomocą nitów. Nity tworzyły przybite do okładzin, gwoździe o dekoracyjnych lub gładkich główkach. Najczęściej główki gwoździ rozklepywano młoteczkiem i szlifowano pilnikami. Mosiężne lub srebrne elementy wykonywano w pracowniach złotniczych, w technikach odlewu i trybowania cienkich blaszek.
Charakterystyczne zniszczenia
Najbardziej typowe zniszczenia kodeksów powodowane przez zapięcia związane są z użyciem do ich wykonania i montażu stopów metali. Z biegiem czasu elementy te korodują i pokrywają się patyną, co powoduje zniszczenia zarówno w blokach książek, jak i oprawach. Dochodzi do przebarwień, osłabienia struktury materiałów, w konsekwencji właściwości fizycznych, powstają ubytki w substancji zabytkowej (fot. 25). W przypadku zapięć paskowych, zapinki często się nie zachowały. Były najczęściej celowo usuwane w związku ze zmianą przechowywania książek lub też ulegały w sposób niezamierzony oderwaniu (il. 26).
Dla klamer, lepszym konstrukcyjnie rozwiązaniem było mocowanie na metalowym zawiasie niż na skórzanych paskach. Powód jest dość oczywisty, te ostatnie po prostu często się nie zachowały.
56
Błędem montażowym, nierzadko spotykanym w tego rodzaju zapinkach, jest zbyt głębokie osadzanie zaczepu w przedniej okładzinie, co przy zapinaniu książki powoduje uszkodzenie materiału obleczeniowego.
Zdarza się także, że zapinki mocowane są na nieodpowiedniej długości paskach, co powoduje, że, gdy paski są za długie, nie spełniają swojej roli, a gdy za krótkie (np.. w wyniku skurczu skóry lub deformacji okładzin) powodują wypaczanie się okładzin a nawet ich pękanie. Gorszym rozwiązaniem konstrukcyjnym wydaje się być typ zapinki bolcowej. W większości przypadków bolec wypada z okładziny i jeśli jest osadzony po środku powoduje uszkodzenie bloku. Jeśli bolec wbito w krawędź okładziny, to poprzez użytkowanie, ten jej fragment zostaje często wyłamany, a bolec gubi się pozostawiając po sobie uszkodzoną okładzinę.
57
Wiązania książek rzadko zachowały się do naszych czasów. Śladami po nich są nacięcia w okładzinie i materiale obleczeniowym, często ich fragmenty można znaleźć podczas demontażu książki, pomiędzy podwinięciem materiału obleczeniowego a okładziną.
58
Brak lub uszkodzenie zapięć w książce, czy to będą klamry, wstążki lub tasiemki, powoduje rozchylanie się okładzin, co jest przyczyną powstawania deformacji zarówno bloku, jak i oprawy. Ponadto zapięcia i okucia są elementami oprawy często o dużym stopniu artyzmu.
Zatem ich ubytek obniża znacznie wartość artystyczną i estetyczną książki. Z tego powodu często się rekonstruuje
W Europie Środkowej montowano zazwyczaj dwa zapięcia na przedniej krawędzi kodeksu. w Europie Południowej dodawano jeszcze po jednym na górnej i dolnej krawędzi.
Śródtytuł
Lista
- Punkt 1
- Punkt 2
- Punkt 2.1
- Punkt 2.2
- Punkt 2
Zobacz też
Grafika
Obrazek 1
Obrazek 1
il. 3. Przykłady różnego rodzaju ozdobnych gwoździ mocujących nasady do tylnych okładek kodeksów (rys. Macchi F., 2002, s. 80.)
il. 4. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, Antyfonarz bernardyński XVIII w., właść. Mniszki Zakonu Kaznodziejskiego w Świętej Annie (fot. J. Umer)
il. 5. Ozdobny gwóźdź mocujący skórzany pasek zapinki do tylnej okładki, rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 6. Przykład prostej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 7. Przykłady różnego rodzaju blaszek kotwiących (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 252.)
il. 8. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
- Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP
il. 9. Przykład ozdobnej blaszki kotwiącej rękopis XIV/XV w., właść. Muzeum Diecezjalne w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
1l. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
1l. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
1l. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
1l. 13. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 14. Przykłady zapięć kodeksów późnokoptyjskie (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 42)
il. 15. Przykłady zapięć kodeksów bizantyńskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 82)
il. 16. Przykłady zapięć kodeksów karolińskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 131)
il. 17. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 168)
il. 18. Przykład zapięcia stosowanego w kodeksach romańskich, rękopis XIII/XIV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 19. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 20. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 21. Przykład zapięcia zastosowanego w kodeksie gotyckim, rękopis XV w., Biblioteka diecezjalna w Pelplinie (fot. M. Pronobis-Gajdzis)Obrazek 1
il. 22. Przykłady zapięć haczykowych stosowanych w kodeksach gotyckich (rys. Szirmai J.A., 1999, s. 252)
il. 23. Zapięcia kodeksu umieszczone na sposób "włoski", dwa przy przedniej krawędzi kodeksu i po jednym po środku dolnej i górnej krawędzi, górne i dolne w przeszłości usunięto ze względu na sposób przechowywania książki pionowo na półce, stary druk XVI w., Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 24. Zapięcia i okucia przy oprawie dziewiętnastowiecznej Biblii, własność prywatna (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 25. Produkty korozji od stalowych mocowań okuć wnikające w głąb bloku książki, rękopis XIV/XV w., Biblioteka PAN w Kórniku (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Obrazek 1
Obrazek 1
Obrazek 1
Obrazek 1
Obrazek 1
Obrazek 1
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010,
- Ciesielczyk M., Metalowe zapinki w książkach. Historia i technika, Praca magisterska [promotor: dr H. Rosa], Toruń UMK, 1999, maszynopis.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 425 - 429
- Encyklopedia wiedzy o książce [red. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski], Wrocław, 1971.
- Kurpik W, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki, Ochrona Zabytków, 1982, Tom 35 , Numer 3-4 (138-139).
- Macchi F., Dizionario Illustrato Della Legature, Milano 2002.
- Szirmai J.A., *The Archeology of Medieval Bookbinding*. London -New York 1999.Przypis 1
- Zamrzycka J., Introligatorzy toruńscy od XV do XVI/XVII wieku . Typologia cech warsztatowych, praca magisterska UMK, ZKPiS (promotor: dr Małgorzaty Pronobis-Gajdzis), Toruń 2012.
Autor: MPG
