Mandorla
Mandorla
1) wywodzący się z kultury buddyjskiej, a w IV w. n.e. zaadoptowany i rozpowszechniony w kulturze chrześcijańskiej, rodzaj →aureoli o kształcie migdałowym lub owalnym, ukazywanej najczęściej w wizerunkach →Jezusa i →Maryi od średniowiecza po barok (rzadziej w późniejszych okresach). Popularne na złotniczych oprawach średniowiecznych ksiąg liturgicznych wizerunki Maiestas Domini i Pantokratora oraz tronującej Maryi z Dzieciątkiem często otaczają migdałowe (rzadziej owalne, sporadycznie zaś czterolistne) m. o zróżnicowanej formie otoku: od najprostszej – linearnej, przez proste ornamenty grawerowane w srebrnej bądź złotej blasze, barwne emalie, po inkrustacje klejnotami w filigranowych oprawkach (np. oprawa →Ewangeliarza Anastazji; →limozyjska oprawa z XIII w. na późniejszym rękopisie w Bibliotece Czartoryskich). W okresie nowożytnym m. ustąpiła z dekoracji opraw innym dekoracjom, a ponownie zaczęła być przywoływana na oprawach →liturgicznych ksiąg, zarówno wykonywanych na zamówienie jak i →nakładowych (wydawniczych), od okresu historyzmu w XIX w. 2) od XIV-XV w. kształt nadawany niektórym elementom dekoracji introligatorskiej wyciskanej z tłoków lub plakiet. Na dziełach gotyckich niekiedy mają go tłoki z wizerunkami świętych postaci (zwłaszcza Jezusa i Maryi z Dzieciątkiem), wzorowane na tzw. pieczęciach ostroowalnych typowych dla środowiska kościelnego. Z XVI w. znane są przypadki zastosowania go w paru superekslibrisach swobodnie naśladujących pieczęcie (np. elektora saskiego Augusta, a w Polsce – bp.: Rozrażewskiego i Wolskiego). We włoskim introligatorstwie renesansowym XV-pocz. XVI w. kształt wydłużonej m. niekiedy nadawano centralnym elementom dekoracji zwierciadeł, obwiedzionym różnorakimi ornamentami (np. →trójlistkami włoskimi, stylizowanym →wieńcem laurowym) lub promieniami; w Polsce wzorzec ten przejął w l. 20-40 XVI w. krakowski mistrz Maciej z Przasnysza/Mistrz Główek Anielskich, wykorzystując go głównie do dekoracyjnych obramień superekslibrisów. 3) kształt charakterystycznego, centralnego medalionu rozpowszechnionego od XIV-XV w. w introligatorstwie perskim i arabskim, a od schyłku XV w. naśladowanego na →orientalizujących oprawach w Italii, a następnie w niemal całej Europie, zob. →schamsa.
Autor: A.W.
