Lakowe oprawy
Oprawy z dekoracją okładzin (rzadziej dublury) wykonaną w całości lub częściowo z laki bądź substancji ją naśladujących. Technika wykonywania zdobień opraw z żywicy drzewa lakowego stanowiła pochodną dekoracji wyrobów z innych dziedzin rzemiosła artystycznego, jak naczynia, meble czy broń. Wymyślono ją w Chinach w I tys. p.n.e., skąd przeniknęła do Japonii i Korei, a w XV w. do krajów islamskich. Do rozkwitu lakowania, jako techniki zdobnictwa introligatorskiego, doszło w Persji za dynastii Safawidów (XVI-XVIII w.). Dzięki mniej restrykcyjnej postawie wobec sztuk przedstawiających aniżeli w innych państwach muzułmańskich lakowe oprawy perskie dekorowano scenami figuralnymi (np. zwierzęta wśród roślinności, dworskie łowy na zwierzynę) oraz kompozycjami floralnymi o realistycznej formie (np. bukiety kwiatów), zajmującymi niemal całe okładziny. Ich autorami byli miniaturzyści posługujący się techniką nakładania na skórzaną bądź kartonową okładzinę podłoża kredowego, a następnie laki, na której malowano gwaszem wielobarwne kompozycje. Ich zazwyczaj czarne lub wiśniowe tło chętnie wzbogacano sproszkowanym złotem, srebrem lub masą perłową. Ostateczną warstwę tworzono poprzez kilkukrotne (lub więcej) nałożenie transparentnej laki, nadającej całości subtelny połysk i głębię kolorów. Inna formuła zdobnicza, rozpowszechniona od schyłku XV w. w Persji, a później też w Imperium Osmańskim, polegała na pokrywaniu laką jedynie centralnego medalionu (schamsa) i narożnych ćwierćmedalionów, zdobionych tłokami.
Pod wpływem opraw tego rodzaju technika lakowania pojawiła się w 1 poł. XVI w. na weneckich oprawach →orientalizujących. Za technikę swobodnie naśladującą lakowanie uważa się malowanie na czarno, biało, czerwono i in. →wstęg na zachodnioeuropejskich (zwłaszcza francuskich) oprawach z XVI w. o →kartuszowej dekoracji (zob. też: →mozaikowe oprawy). Wobec trudności z pozyskaniem autentycznej, dalekowschodniej laki, w 1730 r. opracowano we Francji technikę imitacyjną, zwaną vernis sans odeur lub vernis Martin. Polegała ona na zagruntowaniu farbą kartonowych okładek, na których wykonywano dekoracje malarskie, tłoczone lub graficzne, następnie pokrywane warstwą lakieru. Technika ta, wciąż rozwijana, cieszyła się popularnością do pierwszego dwudziestolecia XIX w. Swobodne nawiązanie do japońskich wyrobów lakowych o barwnej i reliefowej powierzchni, a jednocześnie do tamtejszych drzeworytów ukiyo-e, stanowiły francuskie oprawy kartonowe, które produkowano w l. 80. XIX w. na fali mody na japońszczyznę. Do ponownego rozkwitu techniki lakowej doszło po 1909 r. za sprawą francuskiego rzeźbiarza Jeana Dunanda (†1942), który zgłębiwszy tajniki japońskiej laki, tworzył na oprawach współpracujących z nim introligatorów wykwintne kompozycje m.in. w duchu art déco. Skomplikowanie i czasochłonność tej techniki powoduje, że w zdobnictwie introligatorskim XX-XXI w. podejmowana jest bardzo rzadko.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ćwierćmedaliony
Islamskie oprawy
Schamsa
Vernis sans odeur oprawy
Grafika
Oprawa lakowa z dekoracją figuralną i floralną, Indie, koniec XVI w., British Library, Londyn, fot. wg: P.J.M. Marks, Beautiful Bookbindings... 2011
Oprawa lakowa z dekoracją floralną, przełom XVII i XVIII w., BCzart, MNK, Kraków, fot. wg.: www.polona.pl
Oprawa z malowaną i lakowaną dekoracją imitującą malachit, prawdopodobnie Francja, XIX w., Biblioteka Polska w Paryżu, fot. A. Wagner
Przypisy
- EWOK 1971, szp. 1703-1704;
- von Arnim 1992, kat. 160, 202;
- Macchi F. i L. 2002, s. 251-252;
- Stanley 2003, s. 185-201;
- Grube 2006, s. 230-243;
- Wittock 2008, kat. 81-85, 113 i in.;
- Marks 2011, s. 64-65, 82-83 i in.;
- Paś 2021, s. 260-262.
Autor: A.W.
