Zdobienie krawędzi
Spis treści
Zdobienie krawędzi
(ang. edge decoration, niem. Schnittverzierung)
Zdobienie krawędzi bloku książki, mające na celu podniesienie walorów estetycznych, było realizowane na wiele sposobów. Przygotowanie krawędzi obejmowalo ich →obcinanie oraz oszlifowanie, co wykonywano ręcznie przy użyciu szkła lub specjalnego noża zwanego cykliną, a współcześnie przy użyciu papieru ściernego oraz za pomocą mechanicznych szlifierek. Opracowanie krawędzi miało także znaczenie ochronne: gładko wypolerowany, zaklejony i nawoskowany brzeg, a tym bardziej pokryty metaliczną warstwą, lepiej broni się przed penetracją w głąb papieru tlenu i gazów kwasotwórczych, które powodują utlenianie i miejscowe zakwaszanie skutkujące degradacją i żółknięciem papieru. Chroni też przed osiadającym kurzem, który nie wczepia się w karty i łatwiej go usunąć. Z tego powodu na oprawach skromniejszych dokonywano złocenia lub barwienia przynajmniej na górnej krawędzi. Zdobienie tylko górnej krawędzi było popularną praktyką w angielskich oprawach bibliofilskich. W książkach średniowiecznych krawędzie kart pełniły funkcję nośnika informacji, na nich ręcznie wypisywano tytuły. Nawiązaniem do tej tradycji są informacyjne lub reklamowe napisy stemplowane na brzegach kart książek adresowych i telefonicznych.
Opis dekoracji krawędzi z XVIII wieku
Najstarszy polski opis przygotowania brzegu i jego złocenia znajduje się w XVIII-wiecznym rękopisie Krzysztofa Różyckiego: (Summariusz krotkiego opisania praw, przywilejów, wolności, swobód i praerogatyw od Nayaś. y Niezw. Monarchów Królów Pol. y całey Nay. Rzpltey Przesławney Akademiey Krak. Doktorom, magistrom, professorom, biblipolom, drukarzom nadanych, r. 1725-30. Biblioteka Jagiellońska rękopis nr 221).
„Tandem margines gdy do złota wprzód wyskrobać nożem brzegi gładko, aby się świciło wygładzić, umbrą nazwaną to iest ciemną farbą rosprawiwszy ślinami nanieść, papierem obrzynkowym dobrze wytarszy, wypolerować clarum sporządzonym, umoczywszy gębką raz y drugi lekko, miarkując aby piiana nie zawiiała się, nanieść faingult uformowawszy, y cyrklem miarę wziąwszy z gładki polerowany deszczki spuści, z cieniu papieru zasłonieniem gdzie potrzeba za chuchaniem wilgotnym, mieysce nieuchwycone faingultem nanieść bawet powoli z wierzchu przyciskając papierem białym, gładkim polerowanym przyłożywszy z lekka równo zębem polerować, odiąwszy papier uważnie poler czynić, wolno zelazkami wybijać, y co chcieć rysować może margines adumbrować w marmur pod poler dać, nakrapiać cynobrem, indychem, laką etc.”
Techniki zdobienia
Złocenie
(ang. edge gilding; niem. Goldschnitt; fr. doré sur tranches)
Wyszlifowany brzeg →gruntowano rozcieńczonym klajstrem w celu zamknięcia porów papieru, a następnie bolusem (glinka armeńska) utartym z białkiem, nadającym złoceniu ciepłego, czerwonawego odcienia. Następnie nadawano środek wiążący – białko rozrobione z wodą i octem i nakładano płatki złota. Przechylając prasę usuwano nadmiar białka spod złota, i pozostawiano do wysuszenia. W końcu polerowano agatem przez nawoskowany papier, co wzmacniało połączenie złota z papierem i intensyfikowało połysk. Technika złocenia krawędzi prawdopodobnie rozwinęła się we Włoszech, najstarsze zachowane oprawy ze złoconymi krawędziami pochodzą z końca XIV w. Złocone i cyzelowane krawędzie stanowiły jeden z elementów oprawy renesansowej w stylu włoskim.
Metalizowanie
Obok złota używano innych metali kutych, podobnie jak złoto, na cienkie płatki. Używano srebra, alumnium, sporadycznie platyny. W wieku XIX wynaleziono namiastkę złota – szlagmetal, które także było używane do dekoracji krawędzi. W XX w. skonstruowano maszyny oraz ręczne rolki do złocenia krawędzi na gorąco przy użyciu folii.
Cyzelowanie
(ang. gauffering)
Zdobienie krawędzi uprzednio złoconych/metalizowanych polegające na nadaniu im reliefowego wzoru, kształtowanego przez wybijanie drobnych (gł. punktowych, rzadziej floraturowych) punc uderzeniami młotka. Technika stosowana do końca XVII w., później rzadziej, zastępowana przez wtłaczanie drobnych tłoczków introligatorskich.
Moletowanie
(młotkowanie)
Moletowanie w introligatorstwie polega na opukiwaniu krawędzi spiczastym końcem młotka dla uzyskania zagłębień. Dodatkowo stosowano narzędzia ostre (pilniki, piły), by krawędzie były bardziej poszarpane. Uzyskany w ten sposób brzeg miał imitować →czerpy papieru czerpanego. Moletowane krawędzie wykonywano głównie na wyrobach galanteryjnych: księgach pamiątkowych, albumach, a także oprawach bibliofilskich.
Nakrapianie
(ang. sprinkling; niem. Jaspisschnitt, Kreideschnitt)
Do barwienia brzegów stosowano te same techniki, które służyły wykonywania →papierów nakrapianych. Nakrapiano jedną lub kilkoma farbami. Dla uzyskania nieregularnych wzorów, przed nakrapianiem, nasypywano pokruszoną kredę lub trociny; przysłonięte miejsca pozostawały niezabarwione, tworząc dodatkowe cętki.
Marmurkowanie
(ang. marbling)
Technika służąca do wykonywania →papierów marmurkowych, czyli przeniesienie na krawędzie wzoru ukształtowanego wcześniej pigmentami, barwnikami i różnego rodzaju farbami w kuwecie na gruncie klejowym. Na niektórych książkach występuje kompleksowa dekoracja polegająca na zabarwieniu brzegów kart w ten sam wzór, jaki występuje na zastosowanych w oprawie papierach wyklejkowych i obleczeniowych. Dla ułatwienia nanoszenia wzorów na brzegi Wilhelm Leo skonstruował gumowe wałki z wypukłym wzorem naśladującym wzór marmurkowy, najczęściej żyłkowy lub grzebieniowy.
Barwienie
(ang. staining, colouring/brush-colouring)
Do najwcześniejszych i najpopularnych metod z. k. należy barwienie. Krawędzie barwiono najczęściej na kolor ceglastoczerwony i żółty, rzadziej niebieski, farby wykonywano z pigmentów pochodzenia mineralnego oraz organicznego. W XIX w. zaczęto produkować farby anilinowe, tanie, niekłopotliwe w przygotowaniu, były bardzo dobrze wchłaniane przez papier. Do barwienia brzegów stosowano głównie odcienie czerwieni i różu. Brzegi nie wymagały uprzedniego szlifowania i gruntowania, jednak wchłaniały zbyt dużo farby, na skrajach kart tworzyły się głębokie zacieki. Barwienie krawędzi galanterii papierniczej miało wymiar informacyjny: wyroby z papieru w linie miały brzegi zabarwione na kolor niebiesko-granatowy, z papieru w kratkę na czerwono, z papieru bez linii na zielono, zaś papier z liniaturą buchalteryjną był marmurkowany. Do barwienia krawędzi na czarno używano grafit w postaci pudru, rozrobiony z białkiem jaja kurzego. Nałożony na brzeg grafit był mocno wcierany, dzięki czemu uzyskiwał metaliczny połysk. Sporadycznie na zabarwionych brzegach przy użyciu drobnych →tłoków introligatorskich złocono wzorki, stosując żelatynę jako środek wiążący. Wzory barwne tłoczono przy użyciu farb lakowych.
Malowanie
(ang. painting)
Artystyczny sposób zdobienia krawędzi przez pokrycie dekoracją malarską. Technika wykraczająca poza ramy zawodu introligatorskiego, choć niektórzy utalentowani lub wykształceni plastycznie introligatorzy sami malowali wzory (np. cieszyńska introligatorka-artystka Helena Karpińska). Zasadniczo jednak do wykonania dekoracji ornamentalnych, figuralnych, pejzażowych, batalistycznych, alegorycznych czy scen rodzajowych zatrudniano malarzy miniaturzystów. Początkowo używano farb sporządzanych z pigmentów pochodzenia mineralnego oraz organicznego, później używano akwareli, obecnie preferowane są farby akrylowe. Naniesioną dekorację polerowano nawoskowaną tkaniną, co dawało połysk i utrwalało przed ścieraniem. Najbardziej znanym zabytkiem jest XVI-wieczna włoska biblioteka Odorico Pillone, której egzemplarze uzyskały dekorację obcięć w formie przedstawień postaciowych namalowanych przez weneckiego malarza i grafika Cesario Vecellio. Znacznie częściej malowana dekoracja była uzupełnieniem złoconego brzegu, czasem dodatkowo zdobionego cyzelowaniem, tzw. „malowanie na złotym brzegu”. Zachowało się wiele przykładów tak zdobionych opraw, począwszy od renesansowych prac drezdeńskiego warsztatu Jakoba Krausego i jego ucznia Caspara Mausera, aż do XX -wiecznych opraw introligatora warszawskiego Franciszka Joachima Radziszewskiego.
Fore-edge painting
(ang. fore-edge painting; niem. Untergoldschnittmalerei, Verschobener Schnitt, Unterbemalten Goldschnitt) Nanoszenie rysunku nie na sam brzeg bloku książki, lecz na płaszczyznę, która powstaje przy lekkim rozsunięciu kart. Warstwa malarska jest nanoszona w specyficznym ułożeniu książki: jest ona przegięta i w tej formie zaciśnięta w prasie. Rodzaj zdobienia stosowany przede wszystkim w oprawach angielskich XVIII/XIX wieku, choć współcześnie ma miejsce jego renesans. Dekoracje XIX-wieczne miały walor iluzjonistyczny – malowidła były ukryte pod złoconym brzegiem, ukazywały się niespodziewanie przy rozchylaniu kart, bowiem po wykonaniu dekoracji malarskiej introligator normalnym sposobem złocił krawędzie. Dlatego też metoda znana pod angielską nazwą fore-edge painting, w polskiej i niemieckiej literaturze fachowej zwana była „malowaniem pod złotym brzegiem”.
Inne metody
Do dekoracji obcięć stosowano różne inne metody, takie jak druk fleksograficzny, fantazyjne tamponowanie. W kręgu introligatorstwa skandynawskiego krawędzie zdobiono wzorzyście pigmentem zmieszanym z klajstrem. Na początku XX w. używano kalkomanię, zarówno w wytwarzaniu ksiąg handlowych jak i w pracach amatorskich. Współcześni artyści oprawy preferują abstrakcyjną dekorację brzegów, paletę technik tradycyjnych uzupełnia natryskiwanie farby przy pomocy aerografu. Realizacje powstają w drodze działań eksperymentalnych, ze skrzyżowania kilku technik. Dla zdobienia brzegów produkowane są specjalne folie o odpowiednich parametrach (temperatura, nacisk, skład środków wiążących), barwne, metaliczne, a także o rozmaitych efektach dekoracyjnych, np. wzorzyste, holograficzne. Na skalę przemysłową brzegi są barwione mechanicznie, przez nakładanie farby wałkami lub złocone na gorąco w specjalnych prasach.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Krawędzie
Obcinanie krawędzi
Malowane oprawy
Czerpy
Grafika
Krawędzie złocone i cyzelowane
Krawędzie marmoryzowane
Krawędzie barwione i stemplowane
Malowidła Cesaria Vecellio
Aparat W. Leo do marmurkowania brzegów
Przypisy
- Fore-edge painting, w: Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Fore-edge_painting
- Carl J. Weber, A Thousand and One Fore-edge Paintings, Waterville 1949.
- Carl J. Weber, Fore-edge painting. A historical survey of a courious art in book decoration, Harvey House 1966.
- Jeff Weber, Annotated dictonary of fore-edge painting. Artists and binders, Los Angeles 2010.
- Claus Maywald, der Buchschmitt: ein beitragzu seiner Terminologie, Systematik und Geschichte [w:] Librarium: Zeitschrifft der Schweizerischen Bibliophillen - Gesellschaf [...], Band 50 (2007), Heft 1.
- Wanda Rajewska, Introligatorstwo w domu i w szkole, 1924.
- Kołakowski Tadeusz, Zarys towaroznawstwa papieru i materiałów piśmiennych, Warszawa 1950, s. 95.
- Tomaszewski Jacek, Oprawa książkowa w Polsce 1450-1600. Studium tegumentologiczno-ikonograficzne, Warszawa 2018, s. 124.
- Pachoński Jan, Zmierzch sławetnych. Z życia mieszczan w Krakowie w XVII i XVIII wieku, Kraków 1956, s. 216-217.
- Różycki Krzysztof, Summariusz krotkiego opisania praw, przywilejów, wolności, swobód i praerogatyw od Nayaś. y Niezw. Monarchów Królów Pol. y całey Nay. Rzpltey Przesławney Akademiey Krak. Doktorom, magistrom, professorom, biblipolom, drukarzom nadanych, r. 1725-30. Biblioteka Jagiellońska rękopis nr 221.
- Złoty brzeg, „Polska Gazeta Introligatorska”, 1, 1930, s, 2-3, 2, 1930, s. 18-20.
Autor: E.P.
