Reliefowe oprawy
Spis treści
Reliefowe oprawy
(ang. relievo bindings; niem. Lederplastik, profiliert, fr. reliures en relief)
Oprawy z wypukło wytłaczaną dekoracją.
Historia
Jednym z nowatorskich nurtów w introligatorstwie XIX wiecznym była przestrzenność, rzeźbiarskość opraw. Obok opraw jednostkowych, wykonywanych techniką snycerską w drewnie (zob. płaskorzeźbiona dekoracja), poszukiwano rozwiązań do zastosowania seryjnego, maszynowego. Na uzyskanie trójwymiarowych, przestrzennych efektów okładki pozwalała technika zwana reliefową (relievo) lub „rzeźbieniem w tekturze”. Technika opracowana w latach 1846-1850 przez Fredericka Leake’a pierwotnie służyła do wykonywania skórzanych paneli przeznaczonych do dekoracji ścian (patent uzyskany w 1842 roku). Pierwsze oprawy w stylu nawiązującym do opraw średniowiecznych, zrealizowane do bogato ilustrowanych edycji Owena Jonsa zaprezentowano na Wielkiej Wystawie Londyńskiej w 1851 roku; zostały one nagrodzone medalem, a technika zyskała sobie wielką popularność. Wykorzystywano ją w wytwarzaniu opraw wydawniczych i galanterii papierniczej aż do pierwszych lat po I wojnie światowej, a dorywczo także i później.
Technika wykonania
Wykonanie reliefu polega na wypukłym wytłaczaniu użytków materiału obleczeniowego (skóry lub płótna) sklejonego z cienką tekturką. Do tłoczenia wykorzystywano matryce z wklęsło grawerowanym rysunkiem. Pod wytłaczany użytek podkładano tekturową podkładkę. Po wytłoczeniu spodnie zagłębienie wypełniano masą gipsową zmieszaną z trocinami, miałem tekturowym itp. Po osłonięciu masy celofanem kilkakrotnie powtarzano tłoczenie, aż do zaschnięcia masy. Do tłoczenia wykorzystywano miękkie tektury, a skórę przed wytłaczaniem wilżono. Inna metoda wymagała wcześniejsze wykonanie odrębnych odcisków z masy gipsowej, te wklejano pomiędzy tekturę i skórę i całość ponownie wytłaczano. Tym sposobem przygotowywano wydatnie wypukłe elementy dekoracji.Sporządzając z reliefowo wytłoczonych użytków okładkę książkową, po dokonaniu tłoczenia, naklejano na spodnią stronę drugą warstwę tektury, zasłaniając i wyrównując wewnętrzną stronę okładki. Często, zwłaszcza w przypadku książek o większych formatach, oprawę wykonywano techniką nakładanych okładek.
Wytłaczanie można dokonać także przy użyciu matrycy i odpowiadającej jej rysunkiem negatywowej patrycy, ten sposób wykorzystywano przy okładkach z twardych tektur. W technikach graficznych metoda nosi nazwę suchego tłoku (ang. embossing); w introligatorstwie stosowana rzadko ze względu koszt sporządzenia dodatkowej patrycy.
Polskie oprawy reliefowe
Na ziemiach polskich oprawy reliefowe, zwane tu tłoczonymi plakatami, pojawiły się w latach 70. XIX w. W Warszawie pionierami na tym polu były zakłady przy drukarniach S. Orgelbranda oraz J. Ungra, introligatornie A. Kantora, J. Pugeta, J. Gelbarda. Także w l. 70. XIX w. technikę tę uprawiał lwowski introligator L. Wierzbicki, a od niego przejęli ją introligatorzy krakowscy R. Jahoda oraz K. Wójcik. W latach 90. XIX i na początku wieku XX wytłaczaniem reliefów zajmowało się wiele introligatorni wykonujących oprawy wydawnicze oraz albumy na fotografie.
Półrelief
(niem. Basrelief, Halbrelief, Profilieren)
Innym sposobem uzyskania efektu przestrzenności jest wklejenie pod obleczenie obiektu, który uwypukli się na okładce. Odpowiednie kształty są najczęściej wycięte w tekturze, ale także stosowane są obiekty pochodzenia naturalnego (np. liście) lub uformowany w odpowiedni kształt drut. Po naklejeniu obiektu na okładzinówkę i obleczeniu okładka jest silnie prasowana z elastyczną podkładką przez długi czas.
Technika wynaleziona przez Otto Gurbata, który dla uwypuklenia reliefu stosował tłoczenie z tekturową formą, w której wycięto kształt, uwypuklany na okładce. Pierwszą modyfikację przeprowadził Heinrich Engel, który zarzucił przygotowywanie wycinanie formy na rzecz grubej warstwy miękkiego papieru, współcześnie stosowana jest elastyczna gąbka lub guma.
Technika jest stosowana we współczesnych oprawach artystycznych dla różnego typu opraw: skórzanych, pergaminowych, płóciennych, a nawet oblekanych papierem.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Relief
Modelowane oprawy
Płaskorzeźbiona dekoracja
Grafika
Oprawa L. Wierzbickiego, 1878.
Oprawa J. Gelbarda, po 1900
Oprawa A. Kantora, 1872, detal.
Półrelief w oprawie pergaminowej.
Przypisy
- Papier-mâché & „Relievo” Bindings, [w:] The Library Incubator as Project, http://www.libraryasincubatorproject.org/?p=9177
- Z. Zjawiński, Introligatorstwo, Warszawa 1966, s.132.
- E. Pokorzyńska, Nowatorstwo w introligatorstwie w XIX wieku, w: Książka i technologie, pod red. D. Kuźminy i M. Ochmańskiego, Warszawa 2016, s. 79.
- J. Dobrzycki, Introligatorstwo krakowskie ostatnich lat pięćdziesięciu, Kraków 1926, s. 7-8.
- G. Moessner, Buchbinder ABC, Bergisch Gladbach 1981, s. 14, 97.
Autor: E.P.
