Kierunek papieru
Spis treści
Kierunek papieru
(ang. grain direction; niem. Laufrichtung; fr. sens du papier)
Cecha strukturalno-wymiarowa papieru, zróżnicowanie właściwości papieru zależnie od kierunku w płaszczyźnie arkusza (anizotropia). W przypadku papierów produkowanych fabrycznie to właściwość, wynikająca z układania się włókien celulozy równolegle do długości sita maszyny papierniczej.
Powszechnie uważa się, że papiery ręcznie czerpane mają chaotycznie ułożone włókna w różnych kierunkach. Jest to jednak uogólnienie i dotyczy formowania papierów grubych. Czerpalnik, celem odwodnienia nowouformowanej, grubej struktury arkusza porusza formą z góry na dół. W ten sposób powierzchnia papieru staje się bardziej nierówna i chropowata, co w przypadku grubego papieru nie jest istotne. W takiej technice czerpania nie następuje wykształcenie kierunkowości, włókna pozostają ułożone w płaszczyźnie arkusza niemal zupełnie przypadkowo i tym samym właściwości papieru są jednakowe we wszystkich kierunkach arkusza. Natomiast "zamykanie arkusza", czyli końcowy fragment procesu ręcznego formowania papieru, poprzez poruszanie formą z lewa w prawo i z powrotem, czyli wzdłuż dłuższego boku formy, sprawia że kierunek równoległy do dłuższego boku arkusza (tzw. kierunek wzdłużny) staje się kierunkiem uprzywilejowanego ułożenia włókien. Taki arkusz wykazuje anizotropię właściwości papieru. Cecha ta ujawnia się w papierach czerpanych formą z przytwierdzonym sitem zarówno żeberkowym, jak i tkanym z drutu, bowiem wynika ona nie z rodzaju sita, a z techniki czerpania.
W kierunku wzdłużnym papier jest bardziej wytrzymały na zerwanie i zginanie oraz ma wyższą sztywność i chłonność liniową. Natomiast w kierunku prostopadłym do niego (poprzecznym) wyższe są wskaźniki oporu przedarcia, rozciągliwości, skurczu podczas suszenia i wydłużenia podczas namoczenia. Przyjmuje się wartość skurczu 2,5% w kierunku wzdłużnym arkusza oraz 4,5% w kierunku poprzecznym.
Wpływ kierunku papieru na właściwości kodeksu
Książka wydrukowana na papierze o kierunku poprzecznym nie otwiera się dobrze, kartki mają tendencję do "wstawania". W oprawie klejowej większe jest ryzyko pęknięcia grzbietu. Ponieważ po zwilżeniu papier rozciąga się bardziej w kierunku poprzecznym, przy grzbiecie, na skutek penetracji wilgoci z kleju nakładanego na grzbiet, papier rozciąga się i marszczy.
Wyklejka w kierunku prostopadłym do grzbietu książki rozciąga się na szerokość, arkusz papieru staje się za duży, a przy grzbiecie marszczy się. W oprawach starannych należy przewidzieć ten efekt i przed smarowaniem klejem odciąć wąski ścinek. Wysychając, papier ponownie kurczy się i powoduje wyginanie się okładki. Dla przeciwdziałania temu efektowi nakleja się kontrę na wewnętrzną stronę okładzinówek.
Określanie kierunku papieru
Anizotropia, czyli zróżnicowanie właściwości papieru w zależności od kierunku jest tak duża, że na ogół proste próby sprężystości pozwalają ustalić w papierach kierunek ułożenia włókien. Inny sposób można wykorzystać, gdy istnieje możliwość wycięcia pasków z prostopadłych do siebie kierunków. Przykłada się je do siebie i trzymając za końcówkę przechyla w jedną a następnie w drugą stronę. Ugięcie paska w kierunku poprzecznym jest większe niż w kierunku wzdłużnym. Kolejny sposób polega na wycięciu krążka o średnicy ok. 8 cm i naturalnie zaznaczeniu jego położenia względem arkusza. Krążek umieszcza się na powierzchni wody, tak aby jedna strona nie uległa nawilżeniu. Po kilku sekundach wyjmuje się go i obserwuje. Podczas wysychania krążek ulega zwinięciu wzdłuż kierunku włókien. Introligatorzy wypracowali kilka sposobów ustalenia kierunku papieru. Pierwszy polega na wygięciu arkusza papieru - w kierunku poprzecznym arkusz stawia większy opór, wzdłuż włókien łatwiej się wygina. Drugim sposobem jest zwilżenie krawędzi arkusza - krawędź poprzeczna będzie się falowała. Inny sposób polega na przeciągnięciu paznokciem po krawędzi arkusza, podobnie jak przy nawilżeniu krawędź poprzeczna rozciągnie się i sfaluje. Kolejny sposób polega na naddarciu arkusza - wzdłuż włókien papier rozdziera się łatwiej i równiej.
Zobacz też
Grafika
Deformacje w książce powstałe w wyniku ukierunkowania papieru prostopadle do grzbietu (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
Przypisy
- Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991, s. 147 -148.
- Sobucki W., Jeżewska E., Wiedza o papierze dla konserwatorów zbiorów, Warszawa 2015, s. 13 - 14.
- Zjawiński Z., Introligatorstwo, Warszawa 1967, s. 17-18.
Autor: M.P.B., E.P.
