Foxing

Foxing

(foksing) (ang. foxing; fr. rousse, rousseurs)

Niewielkie, żółto- lub czerwonobrązowe zaplamienia, spotykane na papierze w książkach, rysunkach, grafikach, rzadziej na płótnie. Pod wpływem UV większość foksingów wykazuje fluorescencję, najczęściej jasnoniebieską. Papier w obrębie foksingów jest zakwaszony (o ok. 0,1 - 1,5 jednostki pH), bardziej higroskopijny, na ogół dobrze zachowany, rzadziej osłabiony.

Do jednych z najstarszych dzieł sztuki na papierze, dotkniętych foksingami, należą rysunki i szkice Leonarda da Vinci, m.in. jego znany autoportret z ok. 1512-1515 roku; znacznie częściej foksingi występują w zbiorach późniejszych, szczególnie pochodzących z wieków od XVIII do XX włącznie.

Od początku badań nad foksingami istnieją dwie teorie na temat ich genezy: teoria biotyczna, według której są one spowodowane aktywnością sucholubnych grzybów strzępkowych (m.in. Aspergillus penicilloides, A. terreus, Eurotium herbariorum, Eurotium rubrum, E. repens) oraz abiotyczna, odwołująca się do takich zjawisk chemicznych jak reaktywność cząstek metalicznych (szczególnie żelaza i miedzi) lub utlenianie celulozy. Współcześnie za mechanizm prowadzący do powstawania foksingów uważa się utlenienie się celulozy, które polega na reakcji między grupami hydroksylowymi (-OH) w cząsteczkach celulozy a tlenem, w wyniku czego tworzą się wolne rodniki tlenowe, nadtlenek wodoru, rodniki nadtlenkowe, rodniki wodoronadtlenkowe i inne tzw. reaktywne formy tlenu, a w celulozie pojawiają się grupy karbonylowe, karboksylowe, ich estry oraz podwójne wiązania nienasycone, np. C=C lub C=N. Jako przyczynę fluorescencji foksingów wskazuje się obecność systemu skoniugowanych podwójnych wiązań nienasyconych. Im dłuższy jest system skoniugowanych wiązań, tym dłuższa jest długość fali światła, którą on absorbuje, dlatego foksingi wykazują fluorescencję intensywnie w miejscach, gdzie proces powstawania foksingów się zaczyna. Z czasem pojawia się brązowa barwa tych zaplamień, a fluorescencja stopniowo słabnie, aż w końcu zanika.

Utlenianie się celulozy w obrębie foksingów może być przyspieszone przez lokalną kondensację wody w kapilarach w warunkach zmiennej wilgotności względnej i temperatury powietrza, a także przez metale przejściowe, grzyby i wydzielane przez nie produkty przemiany materii, światło, zabrudzenia, cząstki kurzu; sprzyjają mu niektóre procesy technologiczne, np. bielenie mas włóknistych związkami chloru. W celu ochrony przed foksingami zbiory na podłożu papierowym należy przechowywać w warunkach o możliwie stabilnym mikroklimacie, przy wilgotności względnej powietrza stale niższej od 60%, oprawiać w bezkwasowe tektury oraz chronić przed kurzem, zanieczyszczeniami i światłem.

Zobacz też

Indeks alfabetyczny
Zniszczenia kodeksów

Grafika

• 

  Typy plam foxingowych: A. piegi; B. bawole oczka; C. gwiazdki; D. chmurki. źródło: (fot. E. Pasik, źródło: Strzelczyk Alicja,Karbowska-Berent Joanna, Drobnoustroje i owady niszczące zabytki i ich zwalczanie, Toruń 2004, s. 113)

Przypisy

1. Choi S. (2007). Foxing on paper: a literature review. Journal of the American Institute for Conservation 46 (137–152).
2. Karbowska-Berent J., 2017. Geneza foksingu w świetle badań chemików, biologów i konserwatorów zabytków. Bibliotheca Nostra 47, 125-138.

---

Autor: M.P.B.