Zapięcia haczykowe
Spis treści
Zapięcia haczykowe
(ang. hook-clasp fastenings; niem. Einhakverschluss)
Zapięcia te składają się z różnych form metalowych zaczepów mocowanych do powierzchni przedniej okładziny i zapinki w formie haczyka mocowanego skórzanym paskiem do tylnej okładziny (fot. 1), bądź połączonej sworzniem z płytką zawiasową przymocowaną do tylnej okładziny (fot. 2). Elementy zapięć wycina się w blasze pilnikiem, bądź wykonuje się (rzadziej) gotowy odlew. Zapięcia haczykowe zaczęły się rozpowszechniać wraz ze wzrostem produkcji kodeksów, tj. od 2. poł. XV wieku. Stanowią dominujący typ zapięć w XV i XVI w. Wyróżnia się w tym typie zapięć kilka podstawowych wersji zaczepów i zapinek.
Wersje zaczepów
- zaczep okienkowy (ang. slotted catchplate/catch plate; niem. Fenster-Lager) - składa się z metalowego zaczepu z wyciętym otworem "okienkiem". Okienko może być wycięte na zagięciu zaczepu (il. 3, 1-44), na powierzchni okładzinowej zaczepu (il.3,1-46, 1-47), na powierzchni krawędziowej zaczepu (il. 3, 1-48). Specyficznym rozwiązaniem jest okno wygięte do środka (il. 3, 1-45).
- zaczep rynnowy (szponowy, pazurkowy; ang. catch plate with shovel; niem. Rinnen-Lager)- składa się z metalowego zaczepu z końcówką wygiętą do góry w formę otwartego kanału/rowka/rynny, o który zaczepia się haczykową zapinkę. Zaczep może być zamontowany na krawędzi okładziny lub wystawać poza nią. Zaczepy rynnowe mogą przybierać różne formy: płytka rynna (il. 4, 1-58), rynna podwójna (il. 4, 1-59), głęboka rynna z bocznym zamknięciem zapobiegającym zsuwaniu się haka (popularny w Wiedniu w 2. poł. XV w.)(il. 4, 1-60), rynna z bocznymi blaszkami zapobiegającymi się zsunięciu haka (il. 4, 1-61), głęboka rynna kątowo wygięta (popularny w klasztorach Austrii i Szwajcarii w XV w.)(il. 4, 1-62).
- zaczep rulonikowy (ang. catch plate with roll; niem. Wulst - Lager)- składa się z metalowego zaczepu z końcówką wygiętą w formę rolki, o którą zaczepia się haczykowa zapinka. Zaczepy rulonikowe mogą przybierać różne formy: rolka – najpopularniejszy typ (popularny w południowej Francji w XV w.)(il. 5, 1-55), rolka z rdzeniem stalowym (popularna w Niemczech w XV w.)(il. 5, 1-56), rolka z rdzeniem stalowym i listwą krawędziową (il. 5, 1-57).
- zaczep sztyftowy (ang. pin/bar catch plate; niem. Stift - Lager) - składa się z metalowego zaczepu, którego końcówka została wycięta w kształt litery "U", a następnie dwie końcówki końcówki zostały zawinięte wokół metalowego sztyftu. Zaczepy te mogą być montowane na powierzchni przedniej okładziny na dwa sposoby: sztyftem na dół (il. 6) lub do góry (il. 7).
Wersje zapinek haczykowych
Zapinki generalnie składają się z matalowej blaszki wygiętej odpowiednio do kształtu zaczepu. Pod względem formy wyróżnia się dwa typy zapinek haczykowych: płaska blaszka z haczykiem (il. 8, 1-64) i popularne w renesansie zapinki haczykowe skręcone spiralnie (il. 8, 1-65).
Zapinki haczykowe paskowe
Zapinki haczykowe paskowe (ang. hooked clasps) ponadto zawierają element łączący ją ze skórzanym paskiem mocowanym do tylnej okładziny, tzw. przytulinę, języczek (ang. back plate; niem. Unterblech). Wyróżnia się cztery podstawowe typy przytulin:
- mała blaszka mocowana na pojedynczy nit (il. 9)
- duża blaszka mocowana na kilka nitów (najbardziej popularna)(il. 10)
- duża blaszka zlutowana z zapinką (il. 11)
- zapinka podwójna (il. 12)
Zapinki haczykowe metalowe
Zapinka haczykowa w pełni metalowa (ang. all-metal/hinged clasp) zakończona jest pojedynczym lub podwójnym wałkiem zawiasowym (il. 13)
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Zamknięcia kodeksów
Grafika
il. 1. Zapięcie paskowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 2. Zapięcie metalowe haczykowe sztyftowe. (rys. Adler G., 2010, s.2)
il. 3. Zaczepy okienkowe. (rys. Adler G., 2010, s.21)
il. 4. Zaczepy rynnowe. (rys. Adler G., 2010, s.24).
il. 5. Zaczepy rulonikowe. (rys. Adler G., 2010, s.23)
il. 6. Zaczep sztyftowy odwrócony w dół. (rys. Adler G., 2010, s.22)
il. 7. Zaczep sztyftowy odwrócony w górę. (rys. Adler G., 2010, s.23)
il. 8. Formy zapinek haczykowych. (rys. Adler G., 2010, s.25)
il. 9. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 10. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 11. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 12. Przykład przytuliny (rys. Diirfeld E.B., 1993, s. 429.)
il. 13. Zapinka haczykowa metalowa (rys. Adler G., 2010, s. 26)
Przypisy
- Adler G., Handbuch Buchverschluss und Buchbeschlag, Wiesbaden, 2010, s. 21-27.
- Banasiak M.,Okucia zabytkowych kodeksów – historia, systematyka, terminologia, zagadnienia konserwatorskie, praca magisterska [promotor: dr hab. M. Pronobis-Gajdzis, prof. UMK, Toruń, UMK 2020, wydruk komputerowy, s. 22, 53-56.
- Dürrfeld E. B., Mit Haken und Osen. Zur Typenbestimmung von Buchschlieβen des 15. bis 17. [w:] „Restauro”, 1993, nr 6, s. 427, 429.
Autor: M.P.B.
