Obcinanie krawędzi
Spis treści
Obcinanie krawędzi
(okrawanie) (ang. edge cutting/trimming, fr. tranche rognee, massicotage, niem. beschneiden, wł. rifilato taglio)
Obcięcie krawędzi bloku książki miało na celu przede wszystkim umożliwienie jej otwierania, co przed obcięciem uniemożliwiały falce arkuszy drukarskich. Ponadto otrzymanie równych i gładkich boków bloku, co w przypadku ich zdobienia miało istotne znaczenie (zob. zdobienie krawędzi). Efekt nie zawsze był zadowalający, dlatego krawędzie, zwłaszcza krawędzie przeznaczone do zdobienia dodatkowo szlifowano pilnikiem, szkłem, papierem ściernym, a w ostatnim czasie introligatorzy posługują się szlifierką. Do wygładzania żłobka stosowano zaokrąglony ośnik (il. 10).
Pod względem technologicznym rozróżniamy:
Obcinanie bloku
Technika cięcia, bez względu na użyte narzędzie, pozostawała przez wieki niezmienna. Zazwyczaj obcinano wszystkie trzy krawędzie, zdarzało się jednak, że obcinano wyłącznie krawędź górną bloku. W przypadku obcinania trzech krawędzi, najpierw obcina się przednią krawędź bloku, a następnie górną i dolną. W technikach historycznych (oprawa francuska) krawędź dolną i górną obcina się dopiero po zaokrągleniu grzbietu.
Obcinanie poszczególnych składek lub kart przed połączeniem ich w blok
(fr. tranche ébarbée, niem. Rauhschnitt)
Pojedyncze obcinanie (wyrównanie) składek na nożycach introligatorskich bywa stosowane w oprawie artystycznej oraz w oprawie starszych książek. Zasadą jest ścinanie oszczędne, by pozostawić jak największy margines. Uzyskane nieidealnie gładkiego obcięcia nie jest błędem, ale świadectwem szacunku dla książki.
Historia
Krawędzie bloków kodeksów obcinano już przed okresem drukarstwa. Wydaje się wielce prawdopodobnym, że już we wczesnych kodeksach koptyjskich z IV - VI w. obcinano przynajmniej przednią krawędź bloku. Wskazują na to mniejsze wymiary kart we wnętrzu składek, a także ślady dekoracji wykonane na tych krawędziach. W późniejszych kodeksach koptyjskich z VII – XI w., a także w kodeksach bizantyńskich, prawdopodobnie obcinano krawędzie wg wykonanego z drewna wzorca, ewentualnie przycinano blok do formatu drewnianych okładzin, po ich zamontowaniu. Brak zachowanych śladów na krawędziach tych bloków uniemożliwia identyfikację narzędzia, którym je obcięto. Wiadomo, że do obcinania krawędzi używano m.in. ostrego noża snycerskiego. Jak podają źródła, tj. zachowane inwentarze introligatorskie z poł. XIV w., do obcinania krawędzi zaczęto używać wówczas ostrego noża zwanego ośnikiem (il. 1 Szirmai str. 119).
Ośnik to ręczne narzędzie służące do strugania i korowania drewna. Ma dwie rękojeści i stalowe ostrze. Ośnik pozostawia charakterystyczne ślady na obcięciu bloku, dlatego stosunkowo łatwo go zidentyfikować (il. 2). Narzędzie to było stosowane wraz z prasą belkową, której belki zabezpieczone były przed uszkodzeniem metalowymi listwami. Około 1500 r. wymyślono przyrząd zwany heblem introligatorskim, składający się z ostrej tarczy, przymocowanej do prowadnicy (jak w maszynce do chleba), która przesuwała się po prasie belkowej z umocowana w niej książką (il. 3, 4). Przyrząd ten szybko się rozpowszechnił, był łatwy w obsłudze, ciął czysto i nienagannie, używano go aż do końca XVIII w. Pod koniec XVIII w. okrągły hebel zastąpiono strugiem posiadającym ostrze w kształcie wydłużonego języka. W ten sposób czynność obcinania krawędzi znacznie usprawniono, książkę sprasowaną w prasie belkowej obcinano strugiem (il. 5). W pocz. XIX w., ok. 1830 r. ostrze struga zmodyfikowano zastępując je ostrzem o bardzo ostrym trójkątnym zakończeniu. Nóż ten został wymyślony w Anglii i tam był stosowany aż do lat 30-tych XX w. (il. 6, 7, 8).
W 2 poł. XIX w. wynaleziono maszynę do cięcia krawędzi książek (il. 9). W okresie XIX/XX w., tj. zmechanizowania czynności introligatorskich, obcięcia wykonywano na krajarkach jednonożowych (gilotynach), najpierw mechanicznych, później elektrycznych. W oprawie maszynowej stosuje się krajarkę trójnożową, tzw. trójnóż, tj. urządzenie który obcina jednocześnie blok książki z trzech stron.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Krawędzie
Gilotyna
Noże introligatorskie
Nieobcięte krawędzie
Krojenie
Grafika
Fot. Růžena Škodová
Przypisy
- Encyklopedia Wiedzy o Książce. Praca zbiorowa. Wrocław-Warszawa-Kraków 1971, szp. 343-345.
- Szirmai J. A., The Archeology of Medieval Bookbindings, New York 2017, s. 197-203.
- Polska Gazeta Introligatorska. Poznań 1932. R.V, nr 5, s. 70-71.
Autor: M.P.B., E.P.
