Kapitałka armeńska
Nazwy w innych językach
ang. Western Armenian endband, ang. Armeno-European front-bead endband
Opis
Kapitałki armeńskie zaliczono (Szirmai) do grupy kodesów bizantyńskich ze względu na cechy budowy kodeksów armeńskich, które noszą w sobie rozwiązania konstrukcyjne spotykane w kodeksach syryjskich, arabskich, koptyjskich, greckich, a nawet etiopskich. Przy czym wcześni skrybowie armeńscy (V w.) mieli styczność głównie z księgami greckimi i najpewniej na ich bazie uczyli się introligatorstwa. Kapitałki armeńskie należą do najbardziej skomplikowanych w wykonaniu. Tradycyjnie składają się z rdzenia głównego, stanowiącego element kapitałki podstawowej i kilku rdzeni dodatkowych. Wszystkie rdzenie obszyte są wzorem zygzakowym w trzech kolorach (il. 1), znane są także zmodyfikowane warianty tej kapitałki (il. 2). Szyto je po dołączeniu okładzin do bloku. Wcześniej całe grzbiety zabezpieczano tkaniną, od około XVIII wieku tkaninę wprowadzano wyłącznie pod kapitałkami, a w wiekach późniejszych w ogóle zaniechano tej czynności. Rdzeń główny jest pojedynczy, wykonany z stosunkowo grubego sznurka lub zwiniętej skóry i jest elementem połączenia bloku z okładzinami. Jest przedłużony na okładziny na ok. 20 – 30 mm. Zamocowany jest przy nich zwykle nicią lnianą. Otwory do montażu w okładzinie mogą być celowo wykonane nie w jednej linii, aby uchronić drewno przed pękaniem (il. 3). Do bloku rdzeń główny doszywano przez grzbiety składek dość grubą nicią lnianą, bawełnianą, czasem jedwabną(il. 4). Do tak wykonanej bazy dokładano cieńsze rdzenie, od jednego do czterech, a najczęściej trzy. Materiałem tych rdzeni jest sznurek lub skręcone nici jedwabne. Jeśli użyto tylko jednego dodatkowego rdzenia, umieszczano go nad głównym i były one wówczas prawie tej samej średnicy. Haft obszycia zwykle tworzy zygzak w trzech kolorach – białym, czarnym i czerwonym i jest trójpoziomowy. Kapitałki armeńskie przez swoją „wielordzeniowość” są wysokie i wystają ponad okładziny na ok. 5 mm. Styl tych kapitałek pozostał w dużej mierze niezmieniony przez stulecia, aż do XVIII wieku.Charakterystyczne jest także barwienie krawędzi ksiąg armeńskich, zwykle na czerwony kolor, kończące się 5 – 10 mm przed kapitałką z utworzeniem podkowiastego kształtu (il. 5) lub też malowania aż do kapitałki, powtarzając jakby jej kształt (il. 6).
Dodatkowe informacje
W niektórych przypadkach pod obleczeniem na obu końcach kapitałki umieszczano małe kawałki drewna, być może w celu złagodzenia kąta przejścia skóry obleczenia z okładzin nad kapitałki. Drewienka te bardzo trudno jest zauważyć, jeśli oprawa nie jest mocno zniszczona. Obleczenie było zwykle rozcinane w miejscu połączenia kapitałki z okładzinami, by możliwe było wykonanie podwinięć skóry na okładziny oraz zabezpieczenie kapitałki przed zniszczeniem przez częściowe naciągnięcie na nią skóry z grzbietu. Do nietypowych kapitałek armeńskich należą kapitałki określane jako „zachodnio-armeńskie”, łączące elementy armeńskie i europejskie. Takie kapitałki opisano (Y. R. Khan i T. Ohanyan) przy XVII-wiecznych kodeksach armeńskich. Wystają one nad przycięte równo z blokiem okładziny, mają tylko dwa kolory, jeden rdzeń i łańcuszek położony na krawędzi bloku. Często mają też inne mocowanie rdzenia w okładzinach lub też rdzeń w ogóle nie jest wprowadzony w nie (il. 7). W XVIII wieku kapitałki armeńskie coraz częściej miały europejski (angielski) łańcuszek na krawędzi i mocowano je tylko do bloku, a rdzenie docinano na szerokość bloku lub nie (il. 8,9). Innym niestandardowym rozwiązaniem jest np. dodatkowy rdzeń w podwinięciu obleczenia (ang. cap-core) (il. 10).
Grafika
il. 1. Rekonstrukcja tradycyjnej kapitałki armeńskiej z czterema rdzeniami obszytymi we wzór trójpoziomowego zygzaka w trzech kolorach.
il. 2. Przykład nietypowej kapitałki armeńskiej, XV w.
il. 3. Widoczne nierówno ustawione otwory w okładzinach, zabezpieczenie grzbietu tkaniną i mocowania kapitałki podstawowej do okładzin, XVI w.
il. 4. Widoczne gęste szycie rdzenia podstawowego, XV/XVI w.
il. 5. Barwienie krawędzi omijające kapitałkę w kodeksie armeńskim, XVIII w.
il. 6.Dekoracyjnie pomalowana krawędź w kodeksie armeńskim, powtórzenie kształtu kaptałki, 1647 r.
il. 7. Kapitałka z rdzeniem mocowanym w nacięciu okładziny, 1733 r.
il. 8. Kapitałka z łańcuszkiem na krawędzi bloku – styl angielski, 1727/28 r.
il. 9. Kapitałka „zachodnio-armeńska” zachodząca na okładziny z stopką na krawędzi bloku.
il. 10. Uszkodzona kapitałka z cienkim rdzeniem dodanym do podwinięcia obleczenia XV/XVI w.
Przypisy
- Bibliothéque nationale (red.), Les tranchefiles brodees. Etude historique et technique, Bibliothéque nationale de France 1989.
- Boudalis Georgios, Endbands in greek-style bindings, „Paper Conservator”, 2007, t. 31, nr 1, s. 29-49.
- Boudalis G., Twined Endbands in the Bookbinding Traditions of the Eastern Mediterranean, 2014.
- Cermanova T., Kapitalek, dulezity prvek knizni vazby a jeho funkce, praca licencjacka, Univerzita Pardubice, Pardubice 2008.
- Evetts D. M., Traditional Islamic Chevron Headband, „Guild of Book Workers Journal”, 1981, t. 19, nr 1,
- Greenfield Jane, Hille Jenny, Headbands: How to Work Them, New Castle 1991.
- Greenfield Jane, Hille Jenny, Endbands from East to West. How to work them, New Castle 2017.
- Jäckel K., Alte Techniken des Buchbinderhandwerks in der modernen Schriftgutrestaurierung, 2: Das Kapital, „Bibliotheksforum Bayern“, 1975, t. 3.
- Jäckel Karl, Kapitale – gestochen und geflochten, broszura, Course on Medieval Endbands, Ascona, Szwajcaria 1985.
- Jäckel Karl, Vom Stechen alter Handschriftenkapitale, „Allgemeiner Anzeiger für Buchbindereien“, 1961, nr 74, s. 288-291.
- Khan Y. R., Ohanyan T., Deceptive Covers: Armenian Bindings of 18th-Century Imprints from Constantinople, „The Book and Paper Group Annual”, 2013, t. 32, s.109-117.
- Kneep en Binding , pod. red W. K. Gnirrep, J. P. Gumbert, J. A. Szirmai, Haga1992.
- van Regemorter Berthe, La reliure des manuscrits grecs, „Scriptorium”, 1954, nr 8, s. 3-23
- Szirmai John A., The Archeology of medieval bookbinding, Hants 1999.
- Scheper K., The Islamic Bookbinding Tradition. A Book Archeological Study, Haga 2014.
