Format książki

Format książki

Określenie stosowane na oznaczenie wielkości książki. W przypadku książki w formie zwoju odnosi się do jego wysokości i długości, w przypadku kodeksu oznacza jego wysokość i szerokość, lub tylko wysokość.

Format książki rękopiśmiennej

W średniowieczu format oznaczano nazwami: in maiori, in mediocri, in minori forma. W XV w., gdy książka rękopiśmienna coraz częściej spisana była na papierze, jej format był ściśle związany z formatem arkusza papieru. Papiernie europejskie produkowały wiele rozmiarów arkuszy o harmonijnym (nawiązującym do złotego podziału) stosunku krawędzi, czyli 8:5, przy czym do XVII w. arkusze nie przekraczały wymiarów 740 x 540 mm i nie schodziły poniżej 350 x 230 mm. Ograniczenie wielkości arkuszy papierów europejskich łączyło się z ręczną techniką czerpania papieru na sicie z ramą. Arabowie, ze względu na inną technikę wytwarzania papieru, uzyskiwali większe rozmiary arkuszy. Najstarsze przekazy dotyczące formatów papieru sięgają XIV w. (Bolonia) i wymieniają następujące formaty:

• imperial (cesarski) – największy format, o wym.: 740 x 500 mm
• reale (królewski), o wym.: 615 x 445 mm;
• mecome – pośredni, o wym.: 515 x 345 mm;
• recute – mały, o wym.: 450 x 315 mm.

Formaty papierów z biegiem czasu i w zależności od miejsca produkcji, zmieniały nazwy i wykazywały odchylenia wymiarów, np. papier stosowany ok. 1390 r. przez Ulmana Stromera w Norymberdze posiadał wymiary 420 x 300 mm. Natomiast w Polsce w XV wieku, wraz z założeniem rodzimych papierni, pojawiły się dwa główne formaty arkuszy:

• regalis (zwany też królewskim) o wym.: 672 x 480 mm
• mediana (zwany też comunis) o wym.: 576 x 308 mm.

Arkusze w książkach rękopiśmiennych albo w ogóle nie były łamane, albo były łamane jednokrotnie. W pierwszym przypadku filigran znajdował się najczęściej w górnej lub dolnej części karty, a format książki nosi nazwę in plano. W przypadku pojedynczego złamu format nosi nazwę in folio, a filigran był zazwyczaj umieszczony na prawym półarkuszu (po złamaniu znajduje się na środku co drugiej karty). W formatach większych brano zazwyczaj dwa, trzy, a nawet więcej arkuszy, które łamano, wkładano jeden w drugi i tworzono w ten sposób składki. Składka utworzona z dwóch arkuszy (4 karty) nazywa się duernion, trzech (6 kart) – ternion, czterech (8 kart) – quaternion, pięciu (10 kart) – quinternion. Nazwa quaternion przyjęła się później dla określania składek w ogóle.

Format książki drukowanej

Z końcem XV w., od pojawienia się druku, wprowadzono określanie formatu książki w zależności od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. format bibliograficzny. Formatem bibliograficznym określa się zatem inkunabuły i wszystkie stare druki do końca XVIII w. W XV w. w dobie inkunabułów, spotyka się zazwyczaj dwa formaty: 2° i 4° oraz bardzo rzadko 8°. W jednym inkunabule można niekiedy zidentyfikować dwa formaty, co wynika z tego, że drukarz dysponował różnymi arkuszami papierów. W książkach tych należy zatem badać każdą składkę. W XVI i XVII w. rozpowszechniły się, głównie w drukarstwie holenderskim (elzewiry) i francuskim, małe formaty książek. Drukując książki w małych formatach dzielono arkusz na dwie lub trzy części i tak powstał format 12° (wprowadzony w 1567 r. przez Ch. Plantina w Antwerpii) uzyskany jest przez złożenie 1/3 arkusza. Z podziału arkusza na trzy części powstał także format 24° (f. elzewirowski), każda z trzech części dawała po 16 stron. Ponieważ do drukarni dostarczano różne formaty arkuszy, wymiary książek były bardzo zróżnicowane, np. format 8° może mieć bardzo zróżnicowaną wysokość grzbietu (od 18 – 25 cm). Wielokrotność złamania arkusza implikuje zasadnicze wskaźniki, według których można bezbłędnie określić format starego druku. Elementami tymi są: kierunek kres, położenie filigranu, ilość kart w trzech sąsiednich składkach.

Tabela pomagająca w określeniu formatu bibliograficznego starego druku

nie wiem jak wstawić)

??????????????

Formaty współczesne

Wprowadzenie w Polsce w XX w. formatu papieru znormalizowanego zgodnie ze standardami międzynarodowymi (ISO) ujednoliciło format książki. Ustalono trzy szeregi formatów papieru A (841 x 1189 mm), B (1000 x 1414 mm) i C (917 x 1297 mm). Dla książek mają zastosowanie szeregi A i B, ale wprowadzono także format specjalny o wymiarach arkusza 820 x 1040 mm i 840 x 1050 mm. W ramach formatów znormalizowanych używa się formatów specjalnych, np. f. atlasowy, f. stojący, f. stojący wydłużony, f. podłużny leżący, f. angielski. W Polsce od 1983 r. stosowana jest norma PN-82/N-01152 nawiązująca do ustaleń międzynarodowych. W bibliotekarstwie do określenia formatów nowych druków podaje się wysokość grzbietów, którą oznacza się umownymi symbolami lub podaje w centymetrach. Obecnie w opisie katalogowym podaje się wysokość grzbietu mierzoną w centymetrach, z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra. Jeżeli rozmiary lub kształt książki są nietypowe, po znaku „x” podaje się także jej szerokość. W dawniejszej praktyce bibliotekarskiej format biblioteczny wyrażano symbolami pochodzącymi i nawiązującymi do formatu bibliograficznego: 2° (folio; w magazynie odpowiadało to IV) – powyżej 35 cm, 4° (czwórka, ćwiartka; III) – 25 – 35 cm, 8° (ósemka; II) – 20 – 25 cm, 16° (szesnastka; I) – do 20 cm. Przy ustawieniu zbiorów wg formatów, np. numerus currens podział ten jest często niewystarczający, dlatego niekiedy wprowadza się dodatkowe grupy formatowe.