Format książki
Format książki – określenie stosowane na oznaczenie wielkości i innych cech książki. W przypadku książki w formie zwoju odnosi się do jego wysokości i długości. W przypadku kodeksu oznacza jego wysokość i szerokość (lub tylko wysokość). Format książki rękopiśmiennej oznaczano nazwami: in maiori, in mediocri, in minori forma. W XV w., gdy książka rękopiśmienna coraz częściej spisana była na papierze, jej format był ściśle związany z formatem arkusza papieru. Papiernie europejskie papiernie produkowały wiele rozmiarów arkuszy o harmonijnym (nawiązującym do złotego podziału) stosunku krawędzi, czyli 8:5, przy czym do XVII w. arkusze nie przekraczały wymiarów 74 x 54 (cm) i nie schodziły poniżej 35 x 23 (cm). Ograniczenie wielkości arkuszy papierów europejskich łączyło się z ręczną techniką czerpania papieru na sicie z ramą. Arabowie, ze względu na inną technikę wytwarzania papieru, uzyskiwali większe rozmiary arkuszy. Najstarsze przekazy dotyczące formatów papieru sięgają XIV w. (Bolonia) i wymieniają następujące formaty: - imperial (cesarski) – największy format, o wym.: 740 x 500 mm - reale (królewski), o wym.: 615 x 445 mm; - mecome – pośredni, o wym.: 515 x 345 mm; - recute – mały, o wym.: 450 x 315 mm. Formaty papierów z biegiem czasu i w zależności od miejsca produkcji, zmieniały nazwy i wykazywały odchylenia wymiarów, np. papier stosowany ok. 1390 r. przez Ulmana Stromera w Norymberdze posiadał wymiary 42 x 30 cm. Natomiast w Polsce w XV wieku, wraz z założeniem rodzimych papierni, pojawiły się dwa główne formaty arkuszy: - regalis ( zwany też królewskim), o wym.: 672 x 480 mm - mediana (zwany też comunis) – o wym.: 576 x 308 mm. Arkusze w książkach rękopiśmiennych albo w ogóle nie były łamane, albo były łamane jednokrotnie. W pierwszym przypadku filigran znajdował się najczęściej w górnej lub dolnej części karty, a format książki nosi nazwę in plano. W przypadku pojedynczego łamu format nosi nazwę in folio a filigran był zazwyczaj umieszczony na prawym półarkuszu (po złamaniu znajduje się na środku co drugiej karty). Z końcem XV w. (od pojawienia się druku) wprowadzono określanie formatu książki w zależności od ilości złożeń arkusza, czyli tzw. format bibliograficzny. Formatem bibliograficznym określa się zatem inkunabuły i wszystkie stare druki do końca XVIII w. W XV w. w dobie inkunabułów, spotyka się zazwyczaj dwa formaty: 2o i 4o i bardzo rzadko 8o. W jednym inkunabule można niekiedy zidentyfikować dwa formaty, co wynika z tego, że drukarz dysponował różnymi arkuszami papierów. W książkach tych należy zatem badać każdą składkę. W formatach większych brano zazwyczaj dwa, trzy, a nawet więcej arkuszy, które łamano, wkładano jeden w drugi i tworzono w ten sposób składki. Składka utworzona z dwóch arkuszy (4 karty) nazywa się duernion, trzech (6 kart) – ternion, czterech (8 kart) – quaternion, pięciu (10 kart) – quinternion. Ta ostatnia nazwa przyjęła się później dla określania składek w ogóle. W XVI i XVII w. rozpowszechniły się, głównie w drukarstwie holenderskim (elzewiry) i francuskim, małe formaty książek. Drukując książki w małych formatach dzielono arkusz na dwie lub trzy części i tak np. format 12o (wprowadzony w 1567 r. przez Ch. Plantina w Antwerpii) uzyskany jest przez złożenie 1/3 arkusza. Z podziału arkusza na trzy części powstał także format 24o (f. elzewirowski), każda z trzech części dawała po 16 stron. Ponieważ do drukarni dostarczano róże formaty arkuszy, wymiary książek były bardzo zróżnicowane, np. format 8o ma bardzo zróżnicowaną wysokość grzbietu (od 18 – 25 cm). Wielokrotność złamania arkusza implikuje zasadnicze wskaźniki, według których można bezbłędnie określić format starego druku. Elementami tymi: kierunek kres, położenie filigranu, ilość kart w trzech sąsiednich składkach.
Tabela pomagająca w określeniu formatu bibliograficznego starego druku
nie wiem jak wstawić)
??????????????
Wprowadzenie w Polsce w XX w. formatu papieru znormalizowanego zgodnie ze standardami międzynarodowymi (ISO) ujednoliciło format książki. Ustalono trzy szeregi formatów papieru A (841 x 1189 mm), B (1000 x 1414 mm) i C (917 x 1297 mm). Dla książek mają zastosowanie szeregi A i B, ale wprowadzono także format specjalny o wymiarach arkusza 820 x 1040 mm i 840 x 1050 mm. W ramach formatów znormalizowanych używa się formatów specjalnych, np. f. atłasowy, f. stojący, f. stojący wydłużony, f. podłużny leżący, f. angielski. W Polsce od 1983 r. stosowana jest norma PN-82/N-01152 nawiązująca do ustaleń międzynarodowych. W bibliotekarstwie do określenia formatów nowych druków podaje się wysokość grzbietów, którą oznacza się umownymi symbolami lub podaje w centymetrach. Obecnie w opisie katalogowym podaje się wysokość grzbietu mierzoną w centymetrach, z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra. Jeżeli rozmiary lub kształt książki są nietypowe, po znaku „x” podaje się także jej szerokość. W dawniejszej praktyce bibliotekarskiej format biblioteczny wyrażano symbolami pochodzącymi i nawiązującymi do formatu bibliograficznego: 2o (folio; w magazynie odpowiadało to IV) – powyżej 35 cm, 4o (czwórka, ćwiartka; III) – 25 – 35 cm, 8o (ósemka; II) – 20 – 25 cm, 16o (szesnastka; I) – do 20 cm. Przy ustawieniu zbiorów wg formatów, np. numerus currens podział ten jest często niewystarczający, dlatego niekiedy wprowadza się dodatkowe grupy formatowe.
