Mandorla
Spis treści
Mandorla
(ang. mandorla; fr. mandorle)
1) wywodzący się z kultury buddyjskiej, a w IV w. n.e. zaadoptowany i rozpowszechniony w kulturze chrześcijańskiej, rodzaj aureoli o kształcie migdałowym lub owalnym, ukazywanej najczęściej w wizerunkach Jezusa Chrystusa i Maryi od średniowiecza po barok (rzadziej w późniejszych okresach). Popularne na złotniczych oprawach średniowiecznych ksiąg liturgicznych wizerunki Maiestas Domini i Pantokratora oraz tronującej Maryi z Dzieciątkiem często otaczają migdałowe (rzadziej owalne, sporadycznie zaś czterolistne) m. o zróżnicowanej formie otoku: od najprostszej – linearnej, przez proste ornamenty grawerowane w srebrnej bądź złotej blasze, barwne emalie, po inkrustacje klejnotami w filigranowych oprawkach (np. oprawa Ewangeliarza Anastazji). Niekiedy kształt m. nadawano tłokom romańskim i gotyckim (np. z wizerunkiem Dawida, pieczęci i in.). W okresie nowożytnym m. ustąpiła z dekoracji opraw innym dekoracjom, a ponownie zaczęła być przywoływana na oprawach liturgicznych ksiąg, zarówno wykonywanych na zamówienie jak i nakładowych (wydawniczych), od okresu historyzmu w XIX w.
2) od XIV-XV w. kształt nadawany niektórym elementom dekoracji introligatorskiej wyciskanej z tłoków lub plakiet. Na dziełach gotyckich niekiedy mają go tłoki z wizerunkami świętych postaci (zwłaszcza Jezusa i Maryi z Dzieciątkiem), wzorowane na tzw. pieczęciach ostroowalnych typowych dla środowiska kościelnego. Z XVI w. znane są przypadki zastosowania go w paru superekslibrisach swobodnie naśladujących pieczęcie (np. elektora saskiego Augusta, a w Polsce – bp.: Rozrażewskiego i Wolskiego). We włoskim introligatorstwie renesansowym XV-pocz. XVI w. kształt wydłużonej m. niekiedy nadawano centralnym elementom dekoracji zwierciadeł, obwiedzionym różnorakimi ornamentami (np. trójlistkami włoskimi, stylizowanym →wieńcem laurowym) lub promieniami; w Polsce wzorzec ten przejął w l. 20-40 XVI w. krakowski mistrz Maciej z Przasnysza/Mistrz Główek Anielskich, wykorzystując go głównie do dekoracyjnych obramień superekslibrisów.
3) kształt charakterystycznego, centralnego medalionu rozpowszechnionego od XIV-XV w. w introligatorstwie perskim i arabskim, a od schyłku XV w. naśladowanego na orientalizujących oprawach w Italii, a następnie w niemal całej Europie.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Gloria promienista
Jezus Chrystus
Limozyjskie oprawy
Liturgicznych ksiąg oprawy
Mandorla stilizzata
Maryja
Orientalizujące oprawy
Schamsa
Trójlistek włoski
Wieniec laurowy
Grafika
Motyw mandorli (1) w dekoracji oprawy Ewangeliarza Anastazji, między ok. 1160 a 1170, fot. domena publiczna
Motyw wieńca o kształcie mandorli otaczającej superekslibris herbowy na italianizującej oprawie krakowskiej z ok. 1530, BN Warszawa, fot. BN Warszawa
Superekslibris ks. Augusta I Saskiego z motywem herbem w wieńcu o kształcie mandorli, Niemcy, 3 ćw. XVI w.
Superekslibris bpa Hieronima Rozrażewskiego z motywem herbu w wieńcu o kształcie mandorli, Polska, po 1581 r., BWSD Włocławek, fot. P. Kurek
Typowy przykład mandorli (schamsa, giobek) na oprawie z kręgu islamskiego
Przypisy
- Steenbock 1965, il. 68, 121, 146-148 i in.;
- Schwenke, Schunke 1979, tabl. 82[22], 310[40-45], 311[13-14] i in.;
- Petrucci Nardelli 1989, s. 80-81;
- von Rabenau 1994, tabl. 60;
- Kozakiewicz 1996, s. 25-26;
- Bérinstain i in. 1997, s. 87-90, 119-121, 125 i in.;
- Macchi F. i L. 2002, s. 283-284;
- Wagner 2016, s. 233-234;
- Dudzik 2017, s. 182;
- Wagner 2017, il. 85.
Autor: A.W.
