Ewangelistów symbole
Spis treści
Ewangelistów symbole
(ewangelistów atrybuty) (ang. symbols/attributes of four evangelists, four 'living creatures')
Symboliczne przedstawienia czterech ewangelistów: anioł (człowiek) – św. Mateusza, lew – św. Marka, byk – św. Łukasza, orzeł – św. Jana należą do najpopularniejszych motywów w dekoracji dwóch kategorii opraw: ksiąg liturgicznych oraz skórzanych opraw ksiąg z epoki gotyckiej. W późniejszych epokach ich zastosowanie w zdobnictwie introligatorskim gwałtownie zmalało, ograniczając się głównie do dzieł religijnych (głównie liturgicznych). Najwcześniejsze wizerunki e. s. na oprawach pochodzą z ery późnoantycznej (np. reliefowy dyptych z kości słoniowej, katedra mediolańska, 2 poł. V w.: narożne medaliony w wieńcach laurowych). Na wczesnośredniowiecznych oprawach ksiąg liturgicznych rozmieszczano je wedle różnych schematów kompozycyjnych (najczęściej w narożach, rzadziej na osiach głównego motywu, np. Maiestas Domini lub krzyża; zob. limozyjskie oprawy, Ewangeliarza Anastazji oprawa); niekiedy stanowią główne elementy dekoracji okładziny. Koncepcję czterech niewielkich, okrągłych medalionów z e. s., wyciskanych z tłoków obok siebie w dwóch rzędach, na osiach centralnego motywu lub w innych konfiguracjach, spopularyzowano na skórzanych oprawach romańskich (XII-XIII w.). Do rozpowszechnienia e. s. doszło na oprawach gotyckich (XV-pocz. XVI w.), dla których typowe jest rozmieszczenie ich w narożnych polach obramienia zwierciadła, na osi zwierciadła lub w bardziej skomplikowanych układach opartych na alternacji. Najczęściej niewielkie tłoki (najczęściej między 15 a 30 mm średn.), z których wyciskano te motywy, prezentują mnogość odmian i wariantów: najczęściej okrągłe medaliony, rzadziej motywy zamknięte w kwadracie, rombie bądź czterolistnym medalionie gotyckim. Podobne formy medalionów spotyka się na gotyckich oprawach złotniczych oraz niektórych, brązowych lub mosiężnych, okuciach narożnych. Na renesansowych radełkowaniach (XVI w.) s. e. niemal zawsze sąsiadują z półpostaciami ewangelistów. Osobliwością introligatorstwa XVI w. są weneckie oprawy orientalizujące z centralnym wizerunkiem lwa św. Marka. Wywodząca się ze średniowiecza koncepcja ukazywania e. s. w narożach kompozycji okładzin przetrwała cały okres nowożytny, jednak niemal wyłącznie na oprawach złotniczych, na których podlegała ciągłej ewolucji stylowej (np. okrągłe medaliony w kartuszach rollwerkowych, 2 poł. XVI w., wśród dekoracji koronkowych, 2-3 ćw. XVIII w.). Do gotyckich form e. s. chętnie nawiązywano w oprawach wydawniczych ksiąg liturgicznych XIX-XX w. Obecnie spotyka się je na nielicznych, artystycznych oprawach ksiąg o tematyce religijnej.
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Ewangeliarza Anastazji oprawa
Ewangeliści
Limozyjskie oprawy
Grafika
Symbole ewangelistów na średniowiecznej oprawie liturgicznej, XI i XII w., repr. wg: Ganz 2015, il. 12 na s. 209
Symbole ewangelistów na oprawie gotyckiej, XV w., repr. wg: Kyriss 1958, tabl. 318
Symbole ewangelistów na oprawie gotyckiej, XV w., repr. wg: Kyriss 1958, tabl. 328
Przypisy
- Loubier 1926, il. 31, 55, 61-62 i in.
- Steenbock 1965, tabl. 6-7, 35, 68 i in.
- Schwenke, Schunke 1979, tabl. 94-107.
- Schmidt-Künsemüller 1985, s. 193-194, 202, 216 i in.
- von Rabenau 1994, tabl. 35, 54.
- Bologna 1998, s. 82, 97.
- Adler 2010, il. 4/35, 5/83.
- Kurtiak i Ley 2012, s. 71.
- Ganz 2015, s. 65-67, 78-81, 91 i in.
Autor: A.W.
