Zniszczenia kodeksów
Spis treści
Czynniki niszczące
Czynniki wewnętrzne
- rodzaj użytych materiałów i sposób ich wytworzenia
- konstrukcja kodeksu
Czynniki zewnętrzne
- czynniki fizyczne - promieniowanie świetlne, temperatura, pyły przemysłowe, złe warunki przechowywania, transportu, użytkowania;
- czynniki chemiczne - gazy zawarte w powietrzu, para wodna w atmosferze
- czynniki biologiczne - drobnoustroje, owady, gryzonie
Charakterystyka czynników niszczących
Materiały i technologie
- Papier
Starszy papier, wytwarzany przed XVIII w. charakteryzuje się dużo lepszymi właściwościami niż papiery późniejsze. Jest trwalszy, mniej podatny na zniszczenia, wynika to z zastosowanych do jego produkcji surowców, a także technologii wytwarzania. Papiery wyprodukowane po 1800 r., mające w swoim składzie ścier drzewny charakteryzują się mniejszą wytrzymałością na starzenie, mają niższe pH. Są w gorszym stanie zachowania niż papiery dawniejsze.
- Pergamin
Materiał o wysokiej wrażliwości na wahania temperatury i wilgotności, co sprawia że łatwo się deformuje, ponadto jest podatny na ataki mikrobiologiczne.
- Skóry
Skóry mają wiele zalet, są wytrzymałe, elastyczne i estetyczne, jednak ich kwaśny odczyn powoduje wiele skutków ubocznych – obniża pH papieru, przez co ten żółknie, staje się kruchy i łamliwy. Ponadto zawarte w skórze barwniki, podczas oprawiania mogą migrować powodując zmiany barwne w innych materiałach.
- Tkaniny
Stan zachowania tkanin w oprawach na ogół jest zły, często ulegają przedarciom, pęknięciom, rozdarciom. Nieprzeklejone tkaniny lniane i bawełniane nie sprawdziły się w introligatorstwie,często odklejały się od tekturowych okładzin. Lepiej zachowywały się tkaniny introligatorskie (kaliko, ekruda i in.), które charakteryzowały się ścisłym jednorodnym splotem nitek, dużą wytrzymałością mechaniczną, odpornością na przesiąkanie kleju oraz były stabilne wymiarowo.
- Atramenty żelazowo-garbnikowe
Atramenty starzeją się nie jednorodnie, podlegał szybciej lub wolniej procesowi blaknięcia. Duży problemem stanowią tzw. wżery atramentowe, które są wynikiem dwóch procesów: hydrolizy kwasowej papieru zachodzącej pod wpływem składników atramentu o kwaśnym odczynie, oraz oksydacji łańcuchów celulozowych, katalizowanej wolnymi jonami żelaza i innych metali przejściowych. W rękopisach można zauważyć ziszczenia takie jak: zmiany w kolorze podłoża - kwas siarkowy przenika głęboko w strukturę papieru powoduje zniszczenia nie tylk ow obrębie tekstu, ale wokół obszaru pokrytego atramentem, całkowity zanik wytrzymałości mechanicznej papieru, prowadzącej do licznych ubytków.
- Atramenty alizarynowe
Opracowane w 1856 r. są nieodporne na działanie wody, rozpływają się tworząc niebieskie zacieki oraz silnie niszczą papier ze względu na kwasowy charakter.
- Atramenty anilinowe
Opracowane ok. 1860r. są mało odporne na światło, szybko bledną .
- Druk
Stosunkowo trwały nośnik tekstu. Identyfikuje się raczej wady druku, a nie jego zniszczenia. Do wad druku zalicza się: niedopasowanie barw lub kolorów, przestawienie czcionek, przesunięcie (tzw. efekt mory), różnice w stopniu pokrycia farbą, przebarwienia, pogrubienie rysunku oraz kładzenie się pisma (wiersze odbijają się na papierze w niepełnym obrazie, tj.tyko górną albo tylko dolną krawędzią.)
- Deski
Stosunkowo trwały i stabilny materiał okładzin, zdarza się jednak, że pękają.
- Tektury
Ulegają pod wpływem czynników fizycznych rozwarstwieniom i deformacjom przenoszącym się w głąb bloków.
- Zwięzy skórzane i pergaminowe
Stosunkowo mało wytrzymałe na czynniki fizyczne, dochodzi często do pękania w przegubach, a w konsekwencji destabilizacji systemu szycia bloku i zawieszenia w oprawie.
- Zwięzy sznurkowe
Dobry materiał stosowany na zwięzy, najbardziej trwałe sznurki konopne. Nawet przy niekorzystnych czynnikach zewnetrznych rzadko dochodzi do zerwania zwięzów.
- Zwięzy taśmowe
Najlepszy materiał stosowany na zwięzy
- Metalowe zszywki
Zszywki pod wpływem wilgoci zawartej w powietrzu ulegają korozji, tworząc rdzawe przebarwienia, niekiedy przenikające przez kilka kartek. Dochodzi także do osłabienia właściwości strukturalnych podłoża, a w konsekwencji powstawania ubytków.
- Klej glutynowy
Stosowany do zaklejenia grzbietów bloków. Powoduje zakwaszenie grzbietów składek, a w konsekwencji obniżenie właściwości strukturalnych, sprawia że stają się one kruche i łamliwe.
- Naprawy wykonane folią acetylocelulozową pokrytą substancją klejącą (taśmą klejącą)
Powszechnie stosowane od l. 50-ych XX w. Taśma klejąca w wyniku starzenia żółknie, traci elastyczność i miejscami odspaja się od podłoża. Klej wnika w strukturę podłoża, co prowadzi do jego zakwaszenia, papier w tym miejscu brązowieje, staje się sztywny, kruchy i przezroczysty. Niemożliwe jest także całkowite usunięcie substancji klejącej ze struktury papieru, co znacznie obniża jego właściwości wytrzymałościowe i walory estetyczne.
- Naprawy wykonane złymi lub nieodpowiednio dobranymi papierami
Użycie do napraw źle dobranego pod względem grubości papieru prowadzi do deformacji i w konsekwencji powstawania ubytków. Użycie papieru maszynowego, z mas celulozowych, prowadzi do powstawania niekorzystnych zmian chemicznych, w konsekwencji przebarwień, osłabienia strukturalnego, ubytków.
Zastosowane rozwiązania konstrukcyjne
- rodzaj kart przybyszowych
Najbardziej popularnym rodzajem kart przybyszowych stosowanym w zabytkowych kodeksach są karty wyklejkowo-ochronne. Jest to wadliwa konstrukcja, najczęstsze zniszczenie to rozerwanie karty w grzbiecie, w konsekwencji oderwanie się karty ochronnej. Dołączenie scyzury wzmacnia łączenie bloku z oprawą.
- system szycia
Wyróżnia się wiele systemów szycia, lecz podstawowym celem każdego z nich zintegrowanie kart lub składek w blok. Błędami prowadzącymi do powstawania zniszczeń są: źle dobrana grubość nici, zastosowanie nieodpowiedniego materiału na zwięzy, wybór niewłaściwego systemu szycia.
- Uformowanie bloku
Grzbiet prosty jest rozwiązaniem niekorzystnym, może przyczyniać się do "cofania się" okładzin, zerwania zwięzów i deformacji grzbietu tzw. „przełamania się”. Skutkiem takiej deformacji są postrzępione krawędzie, naddarcia i przedarcia kart oraz powstawanie ubytków. Dużo lepiej zachowują się książki, których grzbiet został wyokrąglony i oporkowany
- Zawieszenie bloku w okładce
Zastosowanie tektur zmieniło także sposób montowania zwięzów i scyzury, zaczęto je przyklejać od wewnętrznej strony okładziny, o ile sprawdziło się to w przypadku małych formatów, przy dużych książkach istniało ryzyko wyrwania z okładzin. Wcześniejszy sposób zawieszenia polegający na przewleczeniu końcówek zwięzów przez system otworów w drewnianych okładzinach był znakomitym rozwiązaniem konstrukcyjnym.
- Zapięcia kodeksów
Najczęstsze błędy to zamocowanie zapinek na nieodpowiedniej długości paskach, za krótkie nie tylko nie spełniają swojej roli, ale prowadzą do deformacji okładzin, wyrywania zaczepów, zrywania pasków.
- czynniki fizyczne - promieniowanie świetlne, temperatura, pyły przemysłowe, złe warunki przechowywania, transportu, użytkowania;
- czynniki chemiczne - gazy zawarte w powietrzu, para wodna w atmosferze
- czynniki biologiczne - drobnoustroje, owady, gryzonie
Skutki działania czynników niszczących
Skutki działania czynników wewnętrznych
Zachodzące z biegiem czasu zmiany starzeniowe, do których dochodzi we wszystkich warstwach zabytkowych kodeksów są procesem naturalnym. Stopień i tempo tych zmian są zależne od użytych do wykonania kodeksu materiałów technologii i technik, a także czynników zewnętrznych, które wspomagają bądź opóźniają stopień i tempo zachodzących zmian.
Skutki działania czynników fizycznych
Zniszczenia mechaniczne powstają zarówno w wyniku naturalnego zużycia książki w stopni jakiniewłaściwego użytkowania, czy przechowywania. Do zniszczeń dochodzi często podczasprzenoszenia i transportu, a także w wyniku katastrof naturalnych oraz wywołanych przezczłowieka lub też działań wojennych. Do najpowszechniejszych zniszczeń powstającychwwyniku tzw. użytkowania należą zagniecenia, przedarcia, ubytki i deformacje. Niedbałe obchodzenie się z obiektem sprawia, że powstają zagięcia i załamanianarożników, co w połączeniu z niewłaściwym przechowywaniem skutkuje poszarpanymikrawędziami kart. Postrzępione krawędzie – zwłaszcza dolne, na których obiekt się opiera, wwyniku powtarzającego się wyjmowania i wkładania na półkę wczepiają się w siebie, jakbybyły posklejane112. Powstawanie ziszczeń powodowało również nieodpowiednie, zbyt ciasneustawienie książek na półkach. Oprawy narażone są na poprzecieranie, poszarpanie ipowstawanie ubytków. Grzbiety książek zostają naderwane i popękane w wyniku wyjmowaniaz półki, a każde kolejne wyciąganie książki za grzbiet pogłębia te zniszczenia113. Najlepszymrozwiązaniem jest umieszczenie woluminów w futerałach zaopatrzonych w specjalną stopkęumożliwiającą wysuwanie książki z szeregu bez chwytania jej za grzbiet114. Poprzezgwałtowne, czy nieuważne przewracanie kart powstają przedarcia, a niektóre karty mogąnawet zostać wyrwane. Luźne strony lub fragmenty kart mogą w czasie użytkowania zostaćoddzielone od obiektu (zgubione)115. W przypadku zniszczeń mechanicznych opraw, takichjak: przedarcia, kruchość, czy pęknięcia może dojść do oderwania się grzbietu. Pęknięciezwięzów między blokiem a oprawą, którego przyczyny mogę być zarówno mechaniczne, jak ikonstrukcyjne niesie ze sobą ryzyko poluzowania oprawy, pęknięcia lub uszkodzeniaprzegubów obleczenia. Może to doprowadzić do częściowego, czy całkowitego oddzielenia sięokładzin od bloku, na czym cierpi kompletność, integralność i autentyczność obiektu. Blokksiążki bez osłony, jaką stanowi oprawa narażony jest na intensywniejsze zniszczenia.Ochronną funkcję może stanowić pudło, lecz musi być odpowiednio dobrane, ponieważ obiektprzechowywany w niewłaściwym opakowaniu, np. zbyt dużym pudle może również uleczniszczeniu, mogą powstać odkształcenia
– które mogą w konsekwencji prowadzić do zmian barwnych, zanieczyszczenia powierzchniowego/zakurzenia, przedarć, ubytków materii i in. czynniki biologiczne, czyli: - które mogą być przyczyną osłabienia strukturalnego materii zabytkowej, w konsekwencji osłabienia/utraty właściwości fizycznych, zmian barwnych i in.
• • Czynniki mogą być przyczyną osłabienia strukturalnego materii zabytkowej, w konsekwencji osłabienia/utraty właściwości fizycznych, zmian barwnych i in. czynniki mogące prowadzić do zniszczeń mechanicznych
Lista
- Punkt 1
- Punkt 2
- Punkt 2.1
- Punkt 2.2
- Punkt 2
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
można i tak
link lokalny
Grafika
Obrazek 1
Przypisy
- Barański Andrzej, Problem kwaśnego papieru. Koncepcje badawcze, uwarunkowania i działania praktyczne,[w:] Kwaśny papier, Kraków 2001. # # Dąbrowski Józef,
- Stefan Jakucewicz, Materiałoznawstwo poligraficzne, podłoża drukowe, Warszawa 1993
- Kaźmierska van Slooten B., Czajka A., Machaj H., Analiza sytuacji i strategia wdrażania technologi masowego odkwaszania w Polsce, Łódź,2004., s. 20-23.138Zyska B., 1993, s.31.46Przypis 1
Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., 1991, s. 100.143 Jakucewicz S.,1993, s. 25.144 Ibidem, s. 26. 47 Zasady postępowania z materiałami archiwalnymi. Ochrona zasobu archiwalnego, Naczelna DyrekcjaArchiwów Państwowych, Warszawa 2006. Krystyna Olczyk, Badania nad zastosowaniem fitynianu wapnia i celulozy bakteryjnej w konserwacjipapieru zdegradowanego przez korozję atramentową, praca magisterska pod dr hab. Elżbiety Jabłońskiej,Toruń, 2009, s.17.147 Władysław Sobucki, Wżery atramentowe – krótki przegląd wielkiego problemu. [w:] Notes Konserwatorski13, Warszawa 2010, s.143-16. 145 Potrzebnicka E.,2001, s108.146 Krystyna Olczyk, Badania nad zastosowaniem fitynianu wapnia i celulozy bakteryjnej w konserwacjipapieru zdegradowanego przez korozję atramentową, praca magisterska pod dr hab. Elżbiety Jabłońskiej,Toruń, 2009, s.17.147 Władysław Sobucki, Wżery atramentowe – krótki przegląd wielkiego problemu. [w:] Notes Konserwatorski13, Warszawa 2010, s.143-16.148[w:] E. Jabłońska, A. Strzelczyk, 2007, s.49.48 149 Współczesne polskie drukarstwo i grafika książki. Mały słownik encyklopedyczny, red. BronisławKocowski, Wrocław 1982, s.299. 150 Tomasz Kozielec, Dodatki stosowane do klejów introligatorskich w XIX i XX w. przyczyną zakwaszeniaksiążek i materiałów archiwalnych. [w:] Notes Konserwatorski nr 12, Warszawa 2008 s.153.151 Zasady postępowania z materiałami archiwalnymi. Ochrona zasobu archiwalnego, Naczelna DyrekcjaArchiwów Państwowych, Warszawa 2006.152 Potrzebnicka E., 2001, s.121.153 Kaźmierska van Slooten B., Czajka A., Machaj H., 2008, s. 47.49 M. Pronobis-Gajdzis, 2010, s.203.155 Pronobis-Gajdzis M., 2010, s.203.156 Nazwa od nazwiska wynalazcy Williama Yaap z Londynu, angielskiego introligatora, który spopularyzowałten rodzaj oprawy w 1860 r. [za:] Young L., Bookbinding & conservation by hand – a working guide, NowyYork, Londyn, 1981, s.204.157 Pronobis-Gajdzis M., 2010, s.204.50 Tkaniny introligatorskie, Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo – mały słownikencyklopedyczny, red. Jerzy Celma-Panek, Wrocław 1986, s.161.159 Małgorzata Pronobis-Gajdzis, Konstrukcja zabytkowych kodeksów w świetle zagadnień konserwatorskich[w:] Notes Konserwatorski 13, Warszawa, 2010, s.202.160 Ibidem, s. 203.51
Hanna Szwejkowska, Materiały do nauki historii książki i księgozbioru, Wrocław 1958, s. 44.163 Wojciech Krupik, Uwagi o niektórych elementach oprawy i ich roli w ochronie książki [w:] OchronaZabytków, 1982, nr3-4, 2011, s.209.164 Potrzebnicka E., 2001, s115.
111 Elżbieta Jabłońska, Alicja Strzelczyk, Czynniki niszczące zbiory biblioteczne i archiwalne [w:] NotesKonserwatorski 11, Warszawa, 2007, s.50-51.40
Autor: MPG
