Narzędzia introligatorskie

Narzędzia uniwersalne

Narzędzia służące w pracy introligatorów są liczne, niektóre z nich mają uniwersalny charakter, inne zostały skonstruowane specjalnie dla introligatorów. Do narzędzi uniwersalnych można zaliczyć:

• Nożyczki służące do krojenia różnego rodzaju materiałów: papieru, płótna, tasiemek itp. Specjalistyczne nożyczki introligatorskie są długie i wąskie co pozwala zmaksymalizować długość jednego cięcia.
• Pędzle których podstawowym zastosowaniem jest nakładanie kleju. Do kleju stosowanego na zimno (klajster, kleje dekstrynowe, dyspersyjne) używano pędzli płaskich różnych wielkości, do kleju na gorąco (kostny) - pędzli okrągłych, dłużej utrzymujących temperaturę. Pędzle służą także do barwienia i malowania (np. krawędzi), nakładania białka podczas złocenia. Pędzle z twardej szczeciny lub słomy ryżowej służą do nakrapiania farb (przy marmoryzowaniu, nakrapianiu krawędzi). Płaskie, bardzo cienkie i delikatne pędzle mogą służyć do nakładania płatków złota. Do nowych wynalazków należy pędzel wodny, który w trzonku ma zbiorniczek z wodą, przesączającą się do włosia: służy do "rysowania" wodnej kreski na bibułce japońskiej, ułatwiającej oderwanie paska żądanej szerokości.
• Igły służące do zszywania ręcznego książek. Powinny być dość długie, ich grubość jest uzależniona od grubości nici używanej do szycia. Igły służące do dziergania kapitałek mogą być krótsze i cieńsze.
• Młotki, służące do zbijania i wyokrąglania grzbietów. Do oporkowania używano małych młotków, podobnie jak do przybijania okuć.
• Piły, służące do nacinania rowków w grzbietach bloków. Nacięte rowki służą dą ukrycia sznurka, do którego przyszywane są składki, bądź też do umieszczenia sznurka w oprawie klejone, bezszyciowej.
• Pilniki służące do szlifowania okładek tekturowych lub drewnianych.
• Szpikulce (szpilorki) służące do przekłuwania dziurek (np. podczas zszywania).
• Liniały żelazne przy których przycinano materiały.
• Kątowniki służące do wyznaczania kąta prostego. Duże kątowniki mogą służyć do krojenia podobnie jak liniały.
• Cyrkle, zwłaszcza cyrkle kolcowe, których rozstaw można utrwalić przykręcana śrubką; służą do odmierzania odległości i oznakowywania.
• Kociołek do gotowania kleju, metalowy garnek z podwójnym dnem i ściankami; pomiędzy obie części wlewano wodę, co zapobiegało przegrzaniu i przypaleniu kleju. Wewnętrzny pojemnik był często przedzielony na dwie części, dla jednoczesnego umieszczenia kleju gęstszego i rzadszego.
• Poduszka do złota, osadzona na drewnianej ramce, wypchana i obciągnięta skórą zamszową, stanowi podkład do krojenia płatków złota na kawałki odpowiedniej wielkości.

Oprócz nich na wyposażenie warsztatów składało się wiele pomocy, takich jak deski, pomiędzy które wkładano książki podczas prasowania, tektury, bibuły i blachy, którymi pomagano sobie podczas prasowania i suszenia wyrobów, papier ścierny i odłamki szkła, służące do szlifowania (szkło także do ścieniania pergaminu), osełki do noży, gąbki służące do zwilżania materiałów i wiele innych.

Narzędzia specjalistyczne

Agat

Narzędzie wykonane z agatu mineralnego, gładko zeszlifowanego, osadzone na trzonku. Agat służy do polerowania, w szczególności złoconych, ale też barwnych powierzchni powierzchni. W introligatorstwie stosowany jest głównie agat płaski (ang. agate, agate burnisher, niem. Glätt-Kolbe, wł. agata, pietra d'agata), który jest używany do polerowania złoconych krawędzi kart. Agat zaokrąglony, rzadko spotykany w polskich pracowniach, służy do polerowania żłobka, podobnie jak agat w kształcie zęba (ang. burnishing tooth, niem. Glätt-Zahn, fr. dent, wł. a dente di lupo), który służy do polerowania trudno dostępnych powierzchni, używany jest także w pozłotnictwie.

Gładzik

(Żelazko, polerrajza, ang polishing iron, niem. Glättkolbe, fr. fer à polir) Mosiężna lub żelazna główka o przekroju wycinka koła, szerokości kilku centymetrów, osadzona na trzonku. Gładzik służy do polerowania na gorąco, wykorzystywany głównie do polerowania skóry oraz wygładzania nierówności, wybrzuszeń na gotowej oprawie. Narzędzie zbliżone do gładzika szewskiego, lecz większe od niego, o płaskiej powierzchni roboczej.

Kostka introligatorska

(Ang. folder, bone folder, niem. Falzbein, fr. plioir, wł. stecca d'osso) Kilkunastocentymetrowy kawałek twardej kości zwierzęcej, zwykle wołowej, w kształcie płaskiej, spiczastej z jednej strony linijki, gładko oszlifowany. Kostka służy do przyciskania materiału podczas różnego rodzaju prac: falcowania arkuszy papieru, przycierania sklejanych powierzchni, punktowego dociskania rowka, narożników, wrąbków kapturka itp. Kostki sporządzone z teflonu służą do wykonywania opraw płóciennych, gdyż nie pozostawiają śladów.Kostki introligatorskie są używane przez grafików do odbijania grafik wypukłych (drzewo- i linorytów).

Noże introligatorskie

Noże są podstawowym narzędziem introligatorskim służącym do krojenia różnego rodzaju materiałów: papieru, kartonu, tkanin, skór. Nóż uniwersalny ma kilkunastocentymetrowe ostrze osadzone w drewnianym trzonku. Introligatorzy korzystali także z noży szewskich, prostych pasków stali zakończonych ukośnym ostrzem, które samodzielnie owijali kawałkiem skóry dla sporządzenia uchwytu. W ostatnim czasie używane są nożyki z wysuwanymi ostrzami segmentowymi (do odłamywania) oraz skalpele z wymiennymi ostrzami. Noże służą do krojenia materiałów, a także rozcinania, podważania, skrobania itp. Obok noży uniwersalnych istnieją noże specjalne, przeznaczone do specjalnych materiałów lub robót:

• Otnik - nóż z wysuwanym ostrzem z wysokogatunkowej stali o wąskim ostrzu o przekroju rombowym; służy do krojenia twardych materiałów, w szczególności tektury.
• Nóż okrągły o kształcie koła, zaostrzony na obwodzie z rączką umieszczoną jednostronnie, pośrodku; służy do ręcznego obcinania krawędzi bloków.
• Hebel (strug) introligatorski - ostrze o kształcie języczka lub okrągłej tarczy zamocowane w drewnianej obudowie, z możliwością regulacji wysunięcia. Hebel służył do obcinania brzegów bloków, był poprzednikiem noża okrągłego.
• Cyklina - nóż służący do wygładzania krawędzi bloków przed złoceniem lub barwieniem. Mógł mieć kształt prosty (do krawędzi górnych i dolnych) lub zaokrąglony (do żłobka). Obok noży z rączkami zamocowanymi na obu końcach używano kawałków zaostrzonej stalowej blachy, osadzonych w drewnianym uchwycie.
• Nóż do skóry służy do podcinania mizdry w celu ścienienia grubości skóry. Noże do skóry są dość szerokie, kształtem przypominają szpachelkę. Nóż typu francuskiego ma proste ostrze, nóż typu niemieckiego - ukośne. Introligatorzy angielscy stosowali także uchwyt do nożyków lub żyletek (spokeshave), zaadaptowany z rzemiosł drzewnych.
• Nóż do złota - wykonany z cieniej blachy, długi, prosty, o zaokrąglonym czubku; służy do przykrawania płatków złota do odpowiedniej wielkości.
• Nóż do passe-partout - rodzaj hebla o ukoście ustawionym ostrzu, pozwalający na cięcie grubych kartonów z widoczną skośną fazą.
• Wykrojnik (sztanca) - forma o żądanym kształcie uformowana z blachy zaostrzonej po jednej stronie. Służy do wycinania użytków przy użyciu prasy np. prasy do złocenia, maszyny drukarskiej dociskowej (sztanctygiel) lub maszyny płaskiej.

Szczypce do zwięzów

Narzędzie przypominające kombinerki, o krótkich, szerokich i płaskich końcówkach służące do ukształtowania (dociśnięcia) przyklejanej skóry do zwięzów. Wymiennie ze szczypcami używane są drewniane klocki z wyciętymi rowkami, odpowiadającymi wielkości zwięzów.

Narzędzia do złocenia

Tłoki

Nazwa ogólna metalowych narzędzi służących do wytłaczania dekoracji na okładkach. Wycisków dokonywano na gorąco, ręcznie lub przy użyciu prasy. Tłoki przeznaczone do tłoczenia ręcznego miały przedłużenie, które wkładano w drewniany trzonek. Tłoki służące do tłoczenia maszynowego były płaskie. Pierwotnie tłoki wykonywano z żelaza, co zachowało się o obcych nazwach (fr. fer, wł. ferro), ale że tłoki żelazne nie dawały dobrego efektu w tłoczeniu z użyciem złota, zaczęto sporządzać je z brązu a później z mosiądzu.

Tłoczek

Tłoczki, zwane też małymi tłokami to stemple z wzorem wygrawerowanym na płaskiej główce.

Fileta

(Liniak, ang. pallet, wł. paletta) tłok o podłużnym wzorze. Jej przeznaczeniem było wytłaczania ornamentalnych wzorów na grzbiecie, w szczególności do podkreślania garbików zwięzów, jednak introligatorzy stosowali filety także do wytłaczania ramek na okładkach, odciskając je wielokrotnie. Fileta ma łukowaty kształt, który zapobiega ześlizgnięciu się narzędzia z wypukłego grzbietu książki.

Radełko

(Rolka, ang. niem Rolle) tłok cylindryczny obracający się na osi osadzonej na widełkach. Ornament wygrawerowany na obwodzie cylindra pozwala tłoczyć wzór dowolnej długości.

Łuki

Tłoki liniowe o kształcie łuku występujące w kompletach o narastającej długości oraz średnicy. Łuki służą do wytłaczania kompozycji o dowolnych kształtach; rysunek dzielony jest na odcinki krzywych, do których dopasowuje się odpowiedni łuk.

Strychulec

(Strychówka) - tłok podłużny służący do wyciskania linii. W odróżnieniu od filety pole robocze jest ustawione ukośnie, bowiem tłoczenie przy użyciu strychulca następuje przez jego przesuwanie. Strychulec może być pojedynczy lub mieć kilka linii, a także bywa zaopatrzony w wystającą linię boczną, która służy za prowadnicę przy wytłaczaniu ramki na skraju okładki.

Czcionki

Tłoki służące do wytłaczania napisów. Pierwotnie stosowano pojedyncze tłoki liternicze, napis powstawał z kolejnego odciśnięcia poszczególnych liter. Ten typ tłoków literniczych bywa jeszcze używany w introligatorstwie angielskim. Później zaczęto stosować czcionki w typie drukarskim, odlane z mosiądzu lub ołowiane powlekane galwanicznie mosiądzem lub niklem. Napis zestawiony w całą linię wytłaczano przy pomocy wierszownika introligatorskiego. Czcionki ręczne mają wysokość ok. 25 mm, wraz z zastosowaniem pras do tłoczenia obniżono wysokość czcionek introligatorskich do 6,7 mm.

Plakieta

Tłok płaski, metalowy lub drewniany, służący do wytłaczania dekoracji przy pomocy prasy. Plakiety znane były w VII w., w wieku XIII przypomnieli je znów Holendrzy, po czym od XIV w. były stosowane w introligatorstwie w wielu krajach europejskich. Plakiety wytłaczano na zwilżonej skórze okładki na ślepo, lub też przy użyciu złota, zwykle na gorąco.

Matryce

Mechanizacja introligatorstwa w XIX w. spotęgowanie używanie płaskich tłoków, które wykonywały specjalistyczne wytwórnie. Obok dużych plakiet obejmujących nawet całą powierzchnię okładki wytwarzano szeroką paletę wzorów, które introligatorzy samodzielnie zestawiali w rozmaite kompozycje. Matryce grawerowano w mosiądzu, wraz z rozwojem chemigrafii na początku XX w. do introligatorstwa wprowadzono trawione w cynku klisze introligatorskie.

Wierszownik introligatorski

Przyrząd metalowy w formie rynienki osadzonej w drewnianym trzonku, służący do składania napisów z czcionek. Po zaciśnięciu czcionek wierszownik wraz z czcionkami rozgrzewano i dokonywano wytłoczenia.

Indeks alfabetyczny
Urządzenia introligatorskie

Grafika

• 

  Obrazek 1

• 

  Obrazek 2

• 

  Obrazek 3

• 

  Obrazek 4

Przypisy

---

Autor: E.P.