Wyklejenie grzbietu
Spis treści
Wyklejenie grzbietu
(ang. spine lining, spine reinforcement strip, fr. claie, niem. Ansetzfalz, ansetzen, überkleben, hinterkleben, wł. aletta)
Element przybyszowy kodeksu wprowadzony po uformowaniu grzbietu bloku książki, naklejony bezpośrednio na niego, wykonany często z makulatury pergaminowej lub papierowej, z tkaniny lub skóry.
Wyklejenie grzbietu miało funkcje:
- konstrukcyjną – stabilizacja grzbietu, wzmocnienie zawieszenia bloku w oprawie (w przypadku gdy wyklejenie jest przedłużone poza grzbiet;
- ochronną – izolacja pergaminowych lub papierowych grzbietów składek od skórzanego obleczenia;
- estetyczną – wyrównanie powierzchni międzyzwięźli.
Formy na przestrzeni dziejów
W oprawach późnogotyckich i późniejszych wyklejenie grzbietu miało najczęściej formę pergaminowych pasków przyklejanych w międzyzwięźlach. Paski te zazwyczaj nie pokrywały całych powierzchni pomiędzy zwięzami, dlatego nie wydaje się by miały odizolowywać grzbiety składek od obleczenia. Raczej stabilizowały blok i wzmacniały zawieszenie w oprawie (il.1). Zdarzało się jednak także, że wypełniały one całą powierzchnię międzyzwięźli, wówczas spełniały także funkcję ochronną. Paski te były zwykle dłuższe od szerokości grzbietu, a owe wychodzące poza grzbiet przedłużenia przyklejono do wewnętrznej strony okładzin (il. 2).
Wyklejenie grzbietu na przestrzeni historii introligatorstwa przybierało bardzo różne formy. Jedną z form odnotowaną przez badaczy jest, np. przecinanie przedłużeń pasków na pół, z czego jedną połowę przyklejano do wewnętrznej strony okładzin, drugą do zewnętrznej. Inną formą było wyklejenie każdego z międzyzwięźli dwoma warstwami pasków. Wówczas pierwszą warstwę pasków przyklejano do wewnętrznej strony okładzin, a drugą do zewnętrznej. Inną z odnotowanych form było wyklejenie grzbietu jednym kawałkiem pergaminu z wycięciami na zwięzy, a przedłużone fragmenty przyklejano do wewnętrznej strony okładzin (il.3, 4).
W okresie późniejszym paski pergaminowe zastępowano paskami z tkaniny (il. 5, 6), a także papierowymi (il. 7). W dziewiętnasto- i dwudziestowiecznym introligatorstwie najbardziej popularne było wyklejanie grzbietu bloku paskiem papieru (il.8), a także wykonywanie tzw. woreczka. Na grzbiet naklejano środkową część paska papieru, trzykrotnie szerszego od grzbietu bloku. Następnie załamywano wystające poza grzbiet fragmenty papieru, smarowano klejem i sklejano tutkę (woreczek) (il.9). W XX w. i obecnie najbardziej popularnym materiałem do wyklejania grzbietu jest merla (il.10).
Dawniej podczas prac konserwatorskich-restauratorskich wyklejenie grzbietu było najczęściej odłączane od obiektu i zastępowane nowym/konserwatorskim rozwiązaniem. W takich przypadkach najczęściej stosowano tzw. woreczek konserwatorski (il.11). Obecnie, zgodnie z panującymi zasadami tzw. dobrej konserwacji, przywraca się te wszystkie elementy do obiektu (il. 3 i 4, il. 5 i 6, il. 7, il. 12)
Zobacz też
Indeks alfabetyczny
Zaklejanie grzbietu
Woreczek
Merla
Grafika
il. 1. 1. Stary druk z Biblioteki Elbląskiej im. C. Norwida; przed konserwacją (fot. M. Pronobis-Gajdzis)
il. 2. 2. Inkunabuł Quadregesimale, Johannes Gritsch, Norymberga, 7. Marca 1483 r. (Liber catenatus); w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. W. Ługowska)
il. 3. Stary druk „Missale Speciale…”, Thome Wolff, 1546 r., ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie; w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. A. Dymarek)
il. 4. Stary druk „Missale Speciale…”, Thome Wolff, 1546 r., ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie; w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. A. Dymarek)
il.5. Stary druk, Zielnik Neu Vollkommen Kräuter-Buch, Jacobi Theodori Tabernaemintani, 1664; w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. M. Dalke)
il. 6.Stary druk, Zielnik Neu Vollkommen Kräuter-Buch, Jacobi Theodori Tabernaemintani, 1664; w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. M. Dalke)
- Błąd przy generowaniu miniatury Plik z wymiarami większymi niż 12,5 MP
il. 7. Stary druk, Biblia Weimarska w przekładzie Marcina Lutra, Norymberga, 1662 r., ze zbiorów Kościoła Pokoju w Jaworze, w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. M. Niedźwiadek)
il. 9. 2 etapy wykonywania tzw. woreczka konserwatorskiego.
il. 10. Wyklejenie grzbietu merlą
il. 12.Stary druk, Graduał cystersów rudzkich z około 1780 r., w trakcie prac konserwatorskich-restauratorskich (fot. E. Langowska)
il. 13.Schematy wyklejenia grzbietu bloków stosowane w dawnym rzemiośle introligatorskim. (rys. Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002., s. 9)
Przypisy
- Chlebus E., Elementy przybyszowe w oprawach późnogotyckich - formy, funkcja, terminologia. [w:] Roczniki Biblioteczne, rok LXI, Wrocław 2017, s. 67-84.
- Macchi F., Macchi L., Dizionario illustrato della legatura, Milano, 2002, s. 8-9.
- Roberts M.T., Etherington D., A Dictionary of Descriptive Terminology, https://cool.culturalheritage.org/don/dt/dt3250.html (data dostępu 14.05.2022)
- Szirmai J.A., The archeology of medieval bookbinding, New York 2017, s. 126-127, 157-158, 194-196.
Autor: M.P.B.
